De noodzaak van compassie

Love and compassion are necessities, not luxuries. Without them, humanity cannot survive.[1]

(de Dalai Lama)

Joan Halifax publiceerde in januari 2011 het artikel “The Precious Necessity of Compassion” in het wetenschappelijke Journal of Pain and Symptom Management. In haar artikel beschrijft ze hoe essentieel het is voor iedereen die te maken heeft met mensen die stervend zijn om compassie voor zowel de stervende als voor zichzelf te ontwikkelen. Ze ondersteunt deze stelling met bewijzen uit neurowetenschappelijk onderzoek. Hieronder volgt een samenvatting van dit artikel. Het volledige Engelstalige artikel staat op de website van het Upaya Zen Center.[2]

Ik ben nog laat aan het werk om patiënten te onderzoeken die opgenomen moeten worden in het ziekenhuis. Als ik net denk dat ik eigenlijk te oud ben voor deze lange slapeloze werkdagen, sta ik bij iemand, weerloos, kwetsbaar en met pijn […] en opent mijn hart zich opnieuw […] deze nacht spreekt een lieve 36-jarige vrouw met een woekerende terminale borstkanker over haar aanvaarding en haar hoop voor haar kinderen, en ze spreekt met een enorme oprechtheid en geloofwaardigheid. Haar aanvaarding voelt als de diepste nederigheid die iemand kan voelen en dan herinner ik me weer opnieuw waarom ik tot diep in de nacht doorwerk en de stervenden opzoek.

(Gary Pasternak, arts) 

Deze woorden geven de compassie en betrokkenheid weer die voor de verzorgers van ernstig en terminaal zieken essentieel is. Compassie kan de fysieke, psychische, sociale en spirituele pijn van zowel terminale patiënten als mantelzorgers èn beroepskrachten in de zorg verzachten of beëindigen. Bijna 60% van de artsen blijkt burn-out symptomen te hebben[3], waardoor ze slechtere zorg leveren. De zware belasting van zorgverleners wordt groter als er bijvoorbeeld niet over de angst, stress en schuldgevoelens gepraat wordt. Het is dus belangrijk te onderzoeken of palliatieve zorgverleners grotere veerkracht en meer compassie ontwikkelen als contemplatie en meditatie een onderdeel uitmaken van hun leven.

In haar artikel beschrijft Joan Halifax de verschillende vormen en bronnen van compassie, zowel universele als object gebonden compassie. Object gebonden compassie is bijvoorbeeld de instinctieve compassie die ouders en kinderen voelen of de verbonden compassie die tussen familieleden of partners bestaat. Daarnaast is er ook nog een beredeneerde compassie: gebaseerd op normen en waarden of concepten die door inzicht zijn verkregen. Universele compassie begint met het diepe verlangen om lijden te beëindigen, vanuit het besef dat we van niets of niemand afgescheiden zijn. Door deze ervaring van onderlinge verbondenheid wensen we dat iedereen vrij mag zijn van lijden, en zetten ons in om lijden te transformeren. Daarbij laten we elke gehechtheid aan een bepaald resultaat van ons handelen los, wetend dat we niet alles wat gebeurt onder controle kunnen hebben. We doen wat we kunnen. Steeds weer.

Spiritualiteit is een wezenlijk en uiterst persoonlijk onderdeel van het stervensproces en ook de basis van de waarden en normen van de zorgverlener. Volgens Zijne Heiligheid de Dalai Lama doet spiritualiteit een beroep op ‘liefde, compassie, geduld, tolerantie, vergeving, en verantwoordelijkheidsgevoel’ en legt het ‘de nadruk op een contemplatief leven, waarbij normen en waarden, stabiliteit en prosociale kwaliteiten ontwikkeld kunnen worden’.[4] Ook veel wetenschappelijk onderzoek toont aan dat compassie en spiritualiteit een belangrijk hulpmiddel voor het helingsproces en welzijn van patiënten, hun families en verzorgers is.[5]

Het Upaya Zen Center in Sante Fe in de Verenigde Staten traint al meer dan vijftien jaar onder leiding van Joan Halifax mensen die beroepshalve betrokken zijn bij stervensbegeleiding tijdens de achtdaagse intensieve training Being with Dying. Er zijn onder andere kernstrategieën voor introspectie ontwikkeld: contemplatieve oefeningen of meditatietechnieken die zorgverleners helpen zorg met compassie en aandacht te geven. Hierbij hoort het geven van gerichte aandacht, namelijk het in staat zijn tot aandacht die voedend, ondersteunend en niet-oordelend is, waardoor het mogelijk is werkelijk aanwezig te zijn en te weten wat er gedaan moet worden. Daarnaast ook cognitieve beheersing: een emotionele balans waardoor zowel gedachten als gedrag in overeenstemming zijn met iemands intentie. De Being with Dying training omvat ook oefeningen die tot inzicht leiden en die zorgverleners helpen werkelijk aanwezig te zijn bij pijn en lijden zonder zich af te sluiten. Tevens worden oefeningen aangeboden waardoor vriendelijkheid, compassie, delen in vreugde en verdriet, gelijkmoedigheid, altruïsme en empathie ontwikkeld worden. Deelnemers worden geleid in processen waarbij men zich verplaatst in de psycho-fysiologische aspecten van het sterven en het cultiveren van een open aanwezigheid, een allesomvattende aandacht zonder oordeel.

Een van de meditatievormen die helpt compassie te ontwikkelen is mindfulness: van moment tot moment bewust, in openheid en zonder oordeel aanwezig zijn, wat ontwikkeld wordt door aandacht aan het huidige moment te geven, en zoveel mogelijk nergens op te reageren.[6] Mensen die mindfulness beoefenen ervaren meer warmte, acceptatie, minder angst en depressie,[7] en hun hersenactiviteit toont een grotere emotionele balans.[8] Al deze kwaliteiten vormen een basis waarin men gelijkmoedigheid en compassie kan ontwikkelen. Ze voorkomen dat we te geëmotioneerd raken en daardoor geen gezonde vorm van compassie kunnen ervaren.[9] Mindfulness is dus een essentieel onderdeel van compassie. Iemand mindful en met compassie verzorgen, betekent met volledige aandacht luisteren, ons in onze zorg bewust zijn van onze eigen emoties en daarmee goed om kunnen gaan. Men leert zichzelf en de ander positief te waarderen, prioriteiten te stellen en zonder oordeel naar de betrokkenen te luisteren vanuit compassie en aanvaarding.[10] Een fysieke, emotionele, geestelijke, spirituele en relationele balans is essentieel om compassie te ontwikkelen.

Deze effecten van mediteren en mindful leven worden ondersteund door uitgebreid internationaal neurowetenschappelijke onderzoek, waarbij de effecten van zowel concentratiemeditatie, open-gewaarzijn-meditatie als meditatie gericht op compassie onderzocht worden. Bovendien hebben neurowetenschappers onderzocht hoe het vermogen zich bewust te zijn van innerlijke processen samenhangt met empathie. [11] Het blijkt dat ons vermogen om open te staan voor de gewaarwordingen in ons lichaam (bijvoorbeeld hartslag en ademhaling) ons voorbereidt om ons in te leven in de ervaring van de ander. Dit heeft natuurlijk interessante gevolgen voor de gezondheidszorg, waar verzorgers vaak het contact met hun lichaam verliezen, een burn-out krijgen en hun emoties verdoofd raken. Er is onderzoek gedaan naar wat er gebeurt in de hersenen van ervaren beoefenaars van meditatie waarbij compassie gecultiveerd wordt. In de boeddhistische traditie is in een of andere vorm mindfulness altijd de basis voor de meditatietechnieken. De geest en het lichaam worden tot rust gebracht, zodat inzicht verkregen kan worden. Als er een geestelijke stabiliteit is ontstaan, kan de beoefenaar vastliggende patronen en (voor)oordelen loslaten. Er is aangetoond dat meditatie gericht op compassie vooral de communicatie tussen de hersenen en het hart verbetert. Positieve emoties en de daarmee gepaard gaande elektrische hersenactiviteit (gammagolven) nemen ook toe. Bij emotionele stimuli neemt de hersenactiviteit in aanverwante gebieden ook toe, en is er een vermindering van negatieve stemmingen, zelfs als de meditatie pas een relatief korte tijd wordt beoefend. Kortom, er is bewijs dat meditatie gericht op compassie positieve gevoelens en een neurale integratie creëert en het immuunsysteem versterkt.[12]

Wat hebben professionals in de gezondheidszorg en mantelzorgers dan nodig om empathie, betrokkenheid en compassie te ontwikkelen? Uit onderzoeksresultaten blijkt dat compassie bestaat uit een aantal elementen: bewustzijn van het lichaam, het vermogen zich te verplaatsen in de ander en deze positief te waarderen, vriendelijkheid en inzicht. Gezonde empathie en compassie ontstaan door twee kwaliteiten te voeden. De eerste is het vermogen je bewust te zijn van jezelf, met andere woorden, te weten, te voelen wat er in het lichaam of de geest gebeurt als we met het lijden van anderen in aanraking komen, waardoor we ons ook bewust worden wanneer we de emotionele balans kwijtraken. De sleutel hiervoor is mindfulness, want dat stelt ons in staat bewust te zijn van zowel ons lichaam als onze geest. De tweede belangrijke kwaliteit om een gezonde empathie of compassie te ontwikkelen is de ervaring dat we ons niet mee hoeven te laten slepen in de heftige emoties van de ander, waardoor we beter in staat zijn om werkelijk aanwezig te zijn. De confrontatie met lijden en het onvermogen er helemaal bij aanwezig te kunnen blijven, kan leiden tot iets te willen doen vanuit een bewuste of onbewuste behoefte onszelf beter te voelen.[13] Persoonlijke geestelijke nood kan tot de drie meest gebruikelijke angstreacties leiden: vechten, vluchten of verlamd raken (fight, flight or freeze). Hoe kunnen we een emotionele reactie zo reguleren dat in plaats van deze reacties verzorgers vanuit compassie kunnen handelen? Een van de krachtigste interventies is mindful focused attention, de geest bewust te sturen in overeenstemming met onze intenties en inzicht te krijgen in lijden, de oorsprong van het lijden en hoe dat lijden te transformeren.

In het boeddhisme spreken we over de nabije of verre ‘vijanden’ van compassie. Als compassie geblokkeerd is, is de verre vijand van compassie wreedheid en dat is makkelijk te herkennen. De nabije vijanden van compassie zijn moeilijker te herkennen en deze kunnen ons volledig uitputten. Nabije vijanden zijn bijvoorbeeld angst, medelijden, verdriet, verontwaardiging en woede: allemaal uitingen van je ongemakkelijk voelen met de intensiteit van lijden. Daarom is het van belang om eerlijk naar onze eigen ervaring te kijken om te zien of we op een gezonde manier met lijden omgaan. Daardoor hebben we een keuze in hoe we met het lijden omgaan en wat we kunnen bijdragen om lijden van anderen en onszelf te helpen verzachten of transformeren. Joan Halifax citeert een arts die net de Being with Dying training van het Upaya Zen Center had gevolgd en vertelt hoe het was om iemand pijn te moeten doen om haar te kunnen redden. Door de training lukte het haar om niet te focussen, maar werkelijk aanwezig te zijn en de pijn van de patiënt door haar heen te laten gaan.

Conclusie

Zorgverleners worden vaak diep in hun hart geraakt, waardoor ze zich opnieuw kunnen openen voor het lijden. De taak voor verzorgers van stervenden is om de waarheid en aanwezigheid van lijden, tijdelijkheid en dood niet te ontkennen. Compassie is een morele, sociale, psychologische en spirituele noodzaak. Het is voor zorgverleners van belang om zich te richten op hun eigen spirituele bronnen om dit werk zo goed mogelijk te kunnen doen. Een spirituele beoefening zoals meditatie gericht op compassie werkt ondersteunend. Zo ontwikkelt men de kracht om de pijn en het lijden van anderen en van zichzelf te zien en te erkennen. Door het ontwikkelen van compassie, inzicht, het grotere perspectief te kunnen zien en gezond met emoties te kunnen omgaan kunnen we leren op een gezonde en behulpzame manier met lijden om te gaan. Professionals en mantelzorgers kunnen in hun werk zelf het pad naar heel-wording ontdekken, want het ligt in het bereik van ieder mens. Gelukkig leven we in een tijd waarin de wetenschap bevestigt wat mensen door de eeuwen heen altijd al hebben geweten: dat compassie geen luxe is, maar essentieel voor ons welzijn, onze veerkracht en ons overleven. Joan Halifax besluit haar artikel met de wens dat we inzicht in het leven mogen krijgen, en de moed om compassievol met iedereen die lijdt om te gaan.

Op verzoek van Roshi Joan verzorgt Irène Kaigetsu Kyoyo Bakker sinds 2004 de Being with Dying trainingen in Europa (www.zenspirit.nl ).

Samenvatting: Karin in het Veld, Copperfield Translations and Editing.

 

 

---