De persvrijheid staat wereldwijd onder druk. Nederland is op de Persvrijheid Index van Reporters Sans Frontières (RSF) met 22 plekken gedaald van de 6e naar plaats 28. De index wordt jaarlijks op de Dag van de Persvrijheid – 3 mei 2022- gepresenteerd. België zakte van een 11e naar een 23e plaats.
Renske Heddema, voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ): ‘Dat een beeld is ontstaan van een verval van democratische waarden en persvrijheid is zeer ernstig maar verwondert mij niet. De moord op Peter R. de Vries heeft een enorme invloed gehad, net als de berichten dat de NOS zijn logo’s van busjes en microfoons moest halen. Het gaat hier om geweld tegen journalisten vanuit het publiek en van de zijde van de georganiseerde misdaad. Dat is internationaal, ook door de European Federation of Journalists (EFJ), groot opgepakt. Minstens zo belangrijk is het noemen van de non-communicatie vanuit de overheid, een bestuurscultuur die openheid en persvrijheid aan zijn laars lapt, terwijl de overheid zelf de grootste fouten maakt.’
Reporters Sans Frontières noemt een aantal gebeurtenissen in Nederland die hebben bijgedragen aan deze terugval op de wereldranglijst: de moord op Peter R. de Vries in juli 2021, de media worden vaak aangevallen door kleine, populistische partijen zowel rechts als links van het politieke spectrum. De overheid biedt al jaren niet meer de wettelijk vereiste toegang tot officiële documentatie. In de meeste gevallen kwam de door journalisten gevraagde documentatie te laat, was onjuist of onvolledig.
RSF: ‘Polarisatie als gevolg van onder andere Covid-beperkingen heeft geleid tot een toename van verbale en fysieke agressie tegen journalisten, met name foto- en cameraploegen. Het gevolg is soms zelfcensuur en onwil om bepaalde onderwerpen aan te pakken.
De moord in juli 2021 op misdaadverslaggever Peter R. de Vries, die ook werkte als juridisch adviseur voor slachtoffers van misdrijven, schokte niet alleen een samenleving die persvrijheid hoog in het vaandel heeft staan, maar ook de autoriteiten die een uitgekiend systeem hebben ontwikkeld om journalisten te beschermen.
Medialandschap
In Nederland zijn de media van oudsher onafhankelijk en genieten zij een groot vertrouwen van een meerderheid van de bevolking. Er is een divers medialandschap met een hoge mate van pluralisme en een breed scala aan landelijke (Volkskrant, Telegraaf…) en regionale (Leidsch Dagblad, Gooi en Eemlander…) dagbladen en tijdschriften. Een gevestigde onafhankelijke publieke omroep, de NOS, werkt naast een aantal grote commerciële omroepen.
De persvrijheid wordt actief beschermd door de staat en de regering, zij het in continentaal Nederland efficiënter dan in de overzeese gebiedsdelen. De media worden vaak aangevallen door kleine, populistische partijen aan de uiterste rechter- en linkerzijde van het politieke spectrum. Een meerderheid van de Nederlandse journalisten is lid van de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ), een actieve vakbond die strijdt voor veilige arbeidsomstandigheden en een eerlijk loon.
Hoewel een solide wettelijk kader de persvrijheid effectief beschermt, heeft de overheid al enkele jaren niet de wettelijk vereiste toegang tot officiële documentatie verschaft. In de meeste gevallen kwamen de door journalisten opgevraagde documenten te laat of waren ze onjuist of onvolledig. Het risico bestaat dat de vertrouwelijkheid van bronnen wordt geschonden door de bevoegdheden die aan veiligheidsdiensten zijn verleend om communicatienetwerken te decrypteren en telefoon- en internetcommunicatiesystemen af te tappen.
Het pluralisme in de Nederlandse media is groot en er zijn weinig beperkingen voor de verspreiding van informatie en opinies. Er bestaat echter bezorgdheid over de toenemende concentratie van economische macht in de media. Twee mediabedrijven bezitten de overgrote meerderheid van de kranten. Er is ook bezorgdheid over de achteruitgang van de regionale journalistiek.
De polarisatie in de publieke opinie ten aanzien van de beperkingen van de vrijheid van meningsuiting en immigratie heeft geleid tot een toename van verbale en fysieke agressie tegen journalisten, met name tegen foto- en cameraploegen. Een gevolg daarvan is soms zelfcensuur en terughoudendheid om bepaalde onderwerpen aan te pakken. Misbruik en trolling op sociale media belemmeren de nieuwsgaring en -publicatie. Vrouwelijke verslaggevers en gekleurde journalisten zijn extra kwetsbaar voor dergelijke aanvallen.
Veiligheid
De moord op misdaadverslaggever Peter R. de Vries in juli 2021 kwam als een schok voor een samenleving die de persvrijheid waardeert en wettelijk beschermt. De voortdurende gevaren van de georganiseerde misdaad hebben bepaalde verslaggevers politiebescherming opgeleverd. Fysieke aanvallen die op hen gericht zijn, worden meestal vervolgd. Verslaggevers die offline of, steeds vaker, online worden bedreigd, kunnen een alarmnummer bellen om misdrijven te melden en advies te krijgen.
België
België zakte van een 11e naar een 23e plaats op de RSF Index,
RSF: ‘Journalisten genieten een relatief groot vertrouwen, maar worden tijdens demonstraties blootgesteld aan geweld van de politie en demonstranten, en aan online bedreigingen, vooral gericht tegen vrouwen. De mediasector is blijkbaar vrij van politieke druk en wordt beschermd door een doeltreffend rechtskader, waarvan sommige bepalingen echter nog steeds controversieel zijn.
België bestaat uit Franstalig Wallonië en Vlaams-Vlaanderen en heeft twee vrij gescheiden en kleinschalige mediamarkten. Als gevolg daarvan concurreren zij slechts zelden met elkaar. Een klein aantal bedrijven, eigendom van een handvol vooraanstaande families met uiteenlopende economische belangen, domineert de dagbladpers. De Belgische regering bestuurt de grote regionale radio- en televisieomroepen, de RTBF en de VRT, volgens de standpunten van hun besturen, waarin de vier grote politieke partijen – de Socialistische, de Liberale, de Christelijke en de Groene – zijn vertegenwoordigd,
Politieke partijen kunnen proberen hun invloed uit te oefenen op de berichtgeving van de RTBF en de VRT, maar de openbare omroep is in principe beschermd tegen politieke druk. Een hoge omroepraad in Brussel-Wallonië, waarvan de leden het ideologische spectrum omspannen, waarborgt de pluraliteit van de opiniestromingen. De regering veroordeelt bedreigingen van journalisten niet altijd. Maar ambtenaren hebben de oprichting aangekondigd van een deskundigengroep na de massale verspreiding van nepnieuws door de anti-vaccinbeweging.
Wettelijk kader
België heeft geen allesomvattende wet inzake persrechten. Maar de media genieten wel degelijke wettelijke en grondwettelijke garanties. Het brongeheim wordt sinds 2005 beschermd door een federale wet. En een nationale etnische raad fungeert als een efficiënt zelfregulerend orgaan voor nieuwsoperaties. Smaad blijft echter strafbaar volgens de Belgische wet, waarbij de journalist de enige partij is die voor het gerecht moet verschijnen als een zaak voor de rechter komt. In januari 2019 leidde een clausule in een memorie die een rechter toestaat de verspreiding van artikelen te onderdrukken of te verbieden zonder dat hij dit hoeft te verantwoorden, tot hevige controverse onder journalisten.
De Belgische media zijn hard getroffen door een aanzienlijke daling van de reclame-inkomsten, die nu naar online platforms gaan. De Covid-19-pandemie heeft ook de reclameverkoop doen dalen. Deze verliezen zijn gedeeltelijk gecompenseerd door een stijging van de abonnementen. Een recent geval heeft de vraag doen rijzen of de pers vatbaar is voor economische druk. In 2018 werden twee verslaggevers van de Waalse krant L’Avenir ontslagen nadat ze verslag hadden uitgebracht over een financieel schandaal waarbij het bedrijf Nethys betrokken was, dat toen de grootste aandeelhouder van de krant was.
De Belgische pers geniet over het algemeen een groot vertrouwen van het publiek, vooral in Vlaanderen. Toch heeft de pandemie de problematiek van de desinformatie aan het licht gebracht. En een golf van kritiek in de richting van de Vlaamse media beschuldigt hen ervan de noodsituatie op het gebied van de volksgezondheid vanuit een pro-regeringsstandpunt te verslaan. Als reactie op het groeiende wantrouwen heeft de Federatie Wallonië-Brussel begin 2022 een leerplan voor media-educatie goedgekeurd om de vaardigheden van studenten in kritische analyse te ontwikkelen.
Veiligheid
Journalisten die demonstraties tegen pandemische volksgezondheidsmaatregelen verslaan, werden door betogers geïntimideerd en bedreigd. En politiegeweld, samen met online bedreigingen met een racistische of seksistische inslag, hebben geleid tot een gevoel van onveiligheid onder journalisten. In dit klimaat besloten sommige van hen geen verslag uit te brengen over bepaalde evenementen die te gevaarlijk werden geacht. En sommige journalisten hebben zelfs hun beroep opgegeven.
Het boeddhistisch Birma staat op de 176e plaats in de index, Noord-Korea op de 180e, de laagste.
