• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Veertiende jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • Andre Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Jana Verboom
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten – alle links
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
    • Redactiestatuut van het Boeddhistisch Dagblad
    • Redactieformule van het Boeddhistisch Dagblad
  • Privacy

Home » Hans van Dam » Apatheia en ataraxia – wegen naar gemoedsrust

Apatheia en ataraxia – wegen naar gemoedsrust

15 mei 2016 door Hans van Dam

Opgaan in het afgaan.

Het stoïsche woord apatheia, afgeleid van het Griekse, a- (niet) + pathè (gevoel) betekent letterlijk emotieloos, zonder gevoel zijn.

Nederlandstaligen verstaan onder apathie een ongewenste staat van onverschilligheid, afstomping of lusteloosheid, maar dat is niet wat hier bedoeld wordt. Apatheia is een gewenste staat van onbewogenheid, gelatenheid, zorgeloosheid, berusting, kalmte, harmonie, gemoedsrust.

De cerebrale variant van apatheia is ataraxia, afgeleid van het Griekse a- (niet) + tarassoo (verwarren, woelig maken).

Ataraxie is letterlijk een toestand van onverwardheid, helderheid van geest, maar in het oud-Griekse spraakgebruik was het ook een vorm van a-pathische onverstoorbaarheid – apatheia.

borstbeeld

Filosofie: fatalisme en scepticisme

Het belangrijkste verschil tussen apatheia en ataraxia is denk ik niet de gemoedstoestand die ermee aangeduid wordt, maar de weg ernaartoe. Apatheia is een term uit het stoïcisme, ataraxia uit het scepticisme.

Stoïcisme is de deterministische en fatalistische leer dat wat je overkomt helemaal bepaald wordt door de omstandigheden. Alleen het oordeel dat je erover velt bepaal je zelf. In een deterministisch universum er maar één juist oordeel, namelijk dat alles op ieder moment precies is zoals het zijn moet. Door dit constant voor ogen te houden hoopt de stoïcijn een aangename toestand van onaangedaanheid in stand te houden.

Scepticisme is de leer dat je nergens zeker van kunt zijn. Als je overal aan kunt twijfelen, is geen enkel oordeel definitief. In een onzeker universum is er maar één houding mogelijk: ieder oordeel voor onbepaalde tijd op te schorten. Deze houding heet in het Grieks epoché. Ataraxia bereikt de scepticus door niet meer te oordelen.

Boeddhisme: nirwana en moksha

Apatheia en ataraxia zijn Griekse woorden, maar dat betekent niet dat het streven naar onverstoorbaarheid typisch Grieks of westers is. Boeddhistische beschrijvingen van nirwana (uitdoving) en moksha (bevrijding van samsara, de cyclus van geboorte, lijden en dood) komen op hetzelfde neer.

Wanneer een boeddhist spreekt van ‘opperste gelukzaligheid’ en ‘volkomen harmonie’ bedoelt hij daarmee geen euforie, verrukking, vervoering of extase, want gevoelens zijn van voorbijgaande aard en een bron van lijden. De boeddhistische praktijk is gericht op een duurzame staat van aanvaarding, onthechting en innerlijke rust.

Advaita vedanta: de kenner en het gekende

In advaita komt het er niet op aan emoties uit te bannen en oordelen op te schorten, zoals in de sceptische, stoïsche en epicuristische filosofieën en in het boeddhisme. Het komt erop aan ze onaangedaan te ondergaan.

Rustig beziet de non-dualist zelfs zijn heftigste emoties, zoals een professioneel acteur zijn eigen toneelspel gadeslaat. Hij weet dat hij niet de persoon is die hij ooit dacht te zijn maar het onveranderlijke en onvergankelijke Bewustzijn waarin die persoon als illusie verschijnt.

De advaitavadin is van deelnemer waarnemer geworden, van dader of slachtoffer toeschouwer. Uiterlijke en innerlijke verschijnselen trekken voorbij als wolken aan de hemel zonder deze te verstoren, als een storm die aan de oppervlakte van de oceaan grote golven opstuwt maar de diepzee onberoerd laat.

Immanentie en transcendentie

Het idee dat de veranderlijke wereld zich voltrekt in een onveranderlijk medium, steekt in de loop van de geschiedenis steeds weer de kop op.

Zo spreekt men in het hindoeïsme van atman, brahman of parabrahman, in het non-dualisme van bewustzijn, het kennen, het waarnemen of het beminnen, in het zenboeddhisme van het ware zelf, de boeddhanatuur, het absolute of de zoheid der dingen, in de mystiek van de geest of god of de godheid of het ene, in het taoïsme van de Tao of de weg.

Afhankelijk van de traditie wordt het onveranderlijke gezien als iets dat in het alledaagse aanwezig is als essentie, en/of het alledaagse overstijgt. Het eerste heet immanentie, het laatste transcendentie.

Volgens sommige tradities kun je het onveranderlijke wel ervaren, volgens andere slechts een beetje, na lang oefenen, volgens weer andere principieel niet omdat het van elk ervaren, van elk voorstellen de grond zou zijn.

Radicaal niet-weten

Het scepticisme, het stoïcisme, het epicurisme, de advaita vedanta, het hindoeïsme, het boeddhisme, het taoïsme en de mystiek – deze en andere religieuze, spirituele en filosofische tradities schurken bij wijlen tegen agnose aan.

Toch moeten we tradities niet proberen te reduceren tot een radicaal niet-weten, en een radicaal niet-weten niet tot een of andere traditie, want daarmee doen we beide tekort.

In een radicaal niet-weten blijft geen enkel begrip overeind. Er is geen sprake meer van immanentie of transcendentie. Niet van atman, brahman, het ware zelf, de boeddhanatuur, het absolute of de zoheid der dingen. Niet van dualisme, non-dualisme, non-dualistisch dualisme, monisme of nihilisme. Niet van determinisme, fatalisme, stoïcisme of scepticisme. Niet van apatheia, niet van apathie, niet van epoché, niet van ataraxie.

Aan een radicaal niet-weten gaat alles te gronde, ook het niet-weten zelf. Hoe zou het dan ooit een traditie kunnen worden? Hoe zou het ooit onderdeel van een traditie kunnen zijn? Hoe zou een traditie er ooit onderdeel van kunnen zijn?

Opgaan in het afgaan

Als we het over gewone gevoelens hebben, is vrede het tegenovergestelde van onvrede. Je voelt je vredig óf je voelt je onvredig. Naarmate het gevoel van vrede toeneemt, neemt het gevoel van onvrede af en omgekeerd.

De vrede van niet-weten is anders. Die is onafhankelijk van je gevoel. Nee, dat zeg ik verkeerd. De vrede van niet-weten gedijt bij tegenstrijdige gevoelens. Pax paradoxii voedt zich met álle gevoelens. De vreemde vrede van niet-weten is er altijd. Ook als je bang bent. Ook als je boos bent. Ook als je onrustig bent.

Alsof ze uit een ander vaatje tapt. Alsof ze haar oorsprong vindt in een geestestoestand – ataraxia in plaats van apatheia. Of zullen we haar een grondgevoel noemen, een achtergrondgevoel, een buikgevoel? In het laatste geval: welk buikgevoel dan? Dat van een gevulde maag of van een lege? Dat van een bourgondiër of een hongerkunstenaar?

Misschien wel het buikgevoel van een endeldarm die eindelijk aan zijn gerief komt. Helemaal opgaand in het afgaan. Zuchtend van verlichting.

De muziek van stilte

Waar geen begrippen zijn is geen begrip. Waar geen begrip is, is geen leer. Waar geen leer is valt niets te leren. Daar zijn geen leraren of leerlingen. Daar wordt niets opgedrongen of afgedwongen. Daar kan niemand iets goed of fout doen. Daar is het stil.

Een saaie bedoening, dat niet-weten, denk je nu misschien, enerverend als een onderwatersymfonie voor triangel en zeewier, maar dan vergis je je.

Niet-weten, dat is wiegen en wuiven, zwaarteloos zweven. De muziek van stilte, daar kan geen orkest tegenop.

Onderwaterfiguur van triangels met wuivend wier als haar.
Onderwatersymfonie voor triangel en zeewier.

Deze tekst maakt deel uit van Zondagskindjes, een serie teksten over niet-weten die geen deel uitmaken van een serie.

 

Categorie: Hans van Dam Tags: Ataraxia, leegte, niet-weten, nirwana, onthechting, onverstoorbaarheid, scepticisme, stoïcisme, weetnietkunde, zondagskindjes

Lees ook:

  1. Hoeveel tongen heeft een boeddha?
  2. Apeiron
  3. De blijde boodschap
  4. Welkom in het Niemendal

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Lees Interacties

Reacties

  1. G.J. Smeets zegt

    15 mei 2016 om 15:57

    TjaHans,
    je herinnert aan het onderscheid tussen apatheia en ataraxia. Aan het verschil tussen twee denkpadjes die + / – hetzelfde voorstellen. De stoïcijn die rondspringt om juiste oordelen te vellen “het is allemaal goed zoals het is”. En de scepticus die roerloos tussen haakjes op zijn kussen elk oordeel opschort “ik weet het effe niet.” Tja, tjee, wat doen we ermee?

    Tjatriangel sprak meer dan een uur
    ‘Ik zie niets in orkestpartituur!’
    hij hield zijn verhaal
    vol vuur, geniaal.
    Tcha tcha tcha zong toen heel het bestuur

    • Sjoerd zegt

      16 mei 2016 om 00:11

      Tja, zei de burgemeester van de gemeente Nietweten
      Ik ben verdomme mijn Griekse filosofen vergeten
      De gemeenteraad is verdeeld en staat paf
      Nu moet ik voor straf
      Thuis al die filosofen boekskes rauw opvreten.

      Het is vanzelfsprekend dat niet-weten
      Zijn eeneiige tweelingzusje wel-weten
      Door ongeremde ongerepte onthechting
      Volledig is vergeten.

      Buiten wacht ze rustig
      Zo is ze wel
      Om gezellig samen
      Voort te gaan
      Met het spel.

      Er is altijd wel een speler te vinden
      Die het echte stoppen wil verhind’ren.

      • G.J. Smeets zegt

        16 mei 2016 om 02:22

        Top!
        :)

  2. Siebe zegt

    16 mei 2016 om 12:12

    Stel dat je begaan bent met het welzijn van dieren of mensen. Dan kom je toch niet weg met niet-weten, is mijn ervaring. Je ervaart niet-weten eerder als een last.
    Want je wilt wel helpen maar je weet vaak niet goed hoe.
    Het ontbreekt je aan deskundigheid.

    Dit kan zich bijvoorbeeld voordoen als dieren of mensen ziek worden. Of als je verantwoordelijk wordt voor hun verzorging. Dan moet je toch weten wat hun heil brengt en wat niet. Welk eten hun ziek maakt of juist gezond houdt. Welke medicijn voor hun geschikt zijn of niet.
    Hoe je ze opereert, behandelt, verzorgt, opvoedt etc. en daarvoor is een bepaalde kennis/weten nodig.

    Daarom zal betrokkenheid met het welzijn van wezens volgens mij vanzelf toewerken naar weten en niet naar niet-weten.

    Betrokkenheid met het welzijn van dieren zal iemand wellicht drijven een opleiding dierenarts te doen. Dan kan ie ziekten, wonden etc. op deskundige wijze behandelen.
    Betrokkenheid met het welzijn van mensen zal iemand misschien drijven arts te worden of psycholoog of wellicht geestelijk verzorger o.i.d..
    Betrokkenheid met alle wezens zal iemand misschien drijven een Boeddha te worden, een volledig ontwaakte, een ziener.

    Je kunt toch niet maar overal “tja” tegen zeggen? In
    hoeverre verschilt zoiets dan van onverschilligheid?
    Ik begrijp de rust wel van “tja’ maar is die rust nou echt zo edel of nastrevenswaardig?

    Siebe

    • G.J. Smeets zegt

      16 mei 2016 om 13:34

      Inderdaad, je kunt niet op alles ’tja’ zeggen en ik heb niet de indruk dat er ook maar iemand is die dat doet.
      Overigens, wat mij betreft is ‘Tja’ er niet voor de rust. Het is er om alle malle pretenties waarmee we elkaar bestoken te markeren. Dat is voor mij de gebruikswaarde van niet-weten.

      • Siebe zegt

        16 mei 2016 om 20:26

        Het niet-weten doet mij het meest denken aan de positie die een ‘gladde aal’ wordt genoemd. Er wordt dan eindeloos veel door iemand besproken. Talloze filosofische onderwerpen passeren, maar men kan iemand eigenlijk geen moment betrappen op een standpunt of een conclusie waar men echt eens achterstaat.

        Men draait eindeloos rondjes in scenario’s: ‘dit kan, dat kan’. En als je dan iemand vraagt, ‘is het dit’, dan zegt iemand, nee ‘het is dat’. Als je dan vraagt, ‘is het dat’, ‘nee’, zegt de aal dan, ‘het is zus’. Als je dan vraagt ‘is het zus’ dan zegt ie, ‘het kan ook zo zijn’.

        Men wil als het ware slim (of wijs wellicht) overkomen. De aal positie. Dit wordt volgens mij beschreven in Digha Nikaya 1 en wordt niet gezien als een kwaliteit.

        Het gedrag van de aal ontkent eigenlijk dat zaken in de praktijk voorwaardelijk gebeuren, d.w.z. op een bepaalde manier. Want als zaken op een bepaalde manier gebeuren, vallen er immers scenario’s af.

        Voorbeeld. Neem een moord, de moord op Els Borst.
        Een aal zal eindeloos praten over ‘dit kan en dat kan’. De aal ziet niet meer een realiteit maar denkt alleen nog in scenario’s.
        Maar in werkelijkheid kan niet alles. Els Borst is feitelijk op een bepaalde manier vermoord. Er is een bepaalde dader. Er was een bepaald tijdstip van de moord. De moord heeft zich op een bepaalde manier voltrokken etc.

        De niet-weter heeft besloten dat niet te achterhalen is hoe zaken gaan (zijn gegaan) en bestaan (of bestonden) en verzandt zo in allerlei speculaties. Het lijkt wel alsof men onderzoekt maar in feite onderzoekt de niet-weter juist niks. Hij/zij maakt geen verbinding meer met de realiteit waarin zaken op een bepaalde voorwaardelijke manier gebeuren.

        Siebe

        • Sjoerd zegt

          16 mei 2016 om 21:20

          Tja…

          (Het is naar goed protestants taalgebruik overigens, ‘….. als een paling in een emmer snot’. Al weet ik niet of je hier veel mee kunt in jouw betoog.
          Je punt en doel zijn mij ook volledig onduidelijk, maar dat kan ook aan mij liggen. Ik hoop dat je voor jezelf verhelderd hebt wat jouw vlot op dit moment in deze vijver van het leven is.
          Ik ga verder met schoffelen, de bomen en planten vragen om mijn aandacht.
          Al doet dat er ook niet wezenlijk toe. Ik ga henzelf of hun vruchten nuttigen als ik daar aan toe ben.
          Al doet dat er ook niet wezenlijk toe. Ik zing mijn onzin lied….>)

          Tokai Dwaalzin

        • G.J. Smeets zegt

          17 mei 2016 om 00:45

          Beste Siebe,
          Hans van Dam is kristal helder over wat niet-weten behelst. Op zijn site vind je de rubriek ‘Wat is niet weten?’. En daar staat:

          “Niet weten betekent alleen maar dat je bij nader inzien niet weet hoe het allemaal zit, hoort en moet.”

          En jij framed dat als “Men wil als het ware slim (of wijs wellicht) overkomen.” Tja.

          • Siebe zegt

            17 mei 2016 om 12:00

            Zoals ik het begrijp gaat het Hans bij niet-weten om veel meer dan …”dat je bij nader inzien niet weet hoe het allemaal zit, hoort en moet.”

            Hij drukt dat als volgt uit in de tekst over apatheia en ataraxia: “Ongelooflijk hoe fijn het is om niet meer te weten, maar dan ook helemaal niet meer.
            Hoe rustig je ervan wordt, vredig tot in je kern, of vanuit je kern, gesteld dat er zoiets is, en anders maar bij wijze van spreken of niet-spreken. Het hart spint bij iedere streling van het tja. De ziel swingt lui op het ritme van het tja. Zwaarteloos zweven, wiegen en wuiven. De muziek van de stilte—daar kan geen band tegenop”.

            Dat toont toch heel duidelijk waar het eigenlijk om gaat. Hans wordt vredig van niet-weten.

            Ik geloof dat “niet-weten” niet helemaal goed beschrijft wat hier vermoedelijk gaande is.

            Waarom is er die vrede?

            Ik denk niet dat Hans vredig wordt van het niet-weten maar hij wordt vrediger van het niet meer hechten aan visies. Zoekt zijn heil niet meer in visies. Het opgeven van visies als de weg naar vrede. Hij ziet het voordeel in van de vrijheid van gehechtheid aan visies. Hij ervaart het voordeel van het opgeven van visies.

            Hiertoe nodigt de Boeddha ook uit. In sommige teksten wordt visie ook gezien als een vloed.
            http://www.accesstoinsight.org/tipitaka/sn/sn45/sn45.171.than.html

            Het eindigen en afstand doen van die vloed van visies is een doel van het edele achtvoudige pad.

            Hans getuigenis van vrede geeft dus aan dat de Boeddha’s onderricht ook op dit punt van de vloed van visies correct is.

            Ik begrijp de woordkeuze “niet-weten” wel maar het lijkt me toch niet helemaal correct.
            Hans weet bijvoorbeeld uit eigen ervaring dat sinds hij afstand heeft gedaan van die honger naar (het uitwerken) van visies, vrediger is geworden. Dus zaken werken toch op een bepaalde manier. Je moet toch ook eens zeggen: “hé zo werkt het dus kennelijk, ik weet uit ervaring dat het zo werkt”.
            Maar misschien bestaat er een verlangen dat ook weer onderuit te halen?

            Ik denk dat ik het zo beter heb geduid.
            Siebe

  3. Sjoerd zegt

    16 mei 2016 om 12:40

    Hotsie knotsie knetter,
    Naar de geest of naar de letter,
    Soms lijkt de mens een verheven geest
    Soms ook een uit de hand gelopen beest,
    Z’ n gedachtewereld wordt hoe dan ook steeds vetter!

Primaire Sidebar

Door:

Hans van Dam

Hans van Dam is de auteur van de Agnosereeks: 13 boeken over niet-weten, verluchtigd door Lucienne van Dam. Lees ze gratis op NietWeten.nl of in het BD, of als paperbacks tegen kostprijs. Disclaimer. Contact. Winkel. 
Alle artikelen »

Agenda

  • Agenda
  • Geef je activiteit door

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

  • 10 februari 2025
    Zen Spirit studiegroep 'Het verborgen licht'-vanaf 10 februari 2025
  • 2 mei 2025
    Phowa Studieweek
  • 9 mei 2025
    Seminar Tenzin Wangyal Rinpoche
  • 12 mei 2025
    Maandagochtend meditatie in Amsterdam-West
  • 13 mei 2025
    Verdiepingsbijeenkomst Hand in hand met de Boeddha
  • 13 mei 2025
    Dinsdagavond op even weken samen mediteren in Almere Buiten
  • 13 mei 2025
    Oude boeddhistische inzichten voor geslaagde moderne relaties
  • 13 mei 2025
    Oude boeddhistische inzichten voor geslaagde moderne relaties
  • bekijk de agenda
  • De werkplaats

    De werkplaats.

    Boeddhistische kunstenaars

    Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
    lees meer »

    Pakhuis van Verlangen

    In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

    Weet jij wat een anker is? Test jezelf!

    Hans van Dam - 2 mei 2025

    Deel 3 van een 5-delig dwaalgesprek over de mystieke roos.

    ‘Het leven zelf is zazen’

    Wim Schrever - 28 april 2025

    De grote tragedie hier in het Westen is dat we onze eigen spirituele traditie zo snel hebben opgegeven en met het badwater -de religie- ook het kind -de spiritualiteit- hebben weggegooid. Terwijl een mens fundamenteel nood heeft aan spiritualiteit, aan zingeving.

    Geschiedenis als wapen deel 1

    Kees Moerbeek - 20 april 2025

    President Vladimir Poetin zei in 2014: ‘Onze collectieve herinnering bepaalt onze cultuur, onze geschiedenis en onze tegenwoordige tijd. En onze toekomst zal worden gevormd aan de hand van onze historische ervaring.’ Hij is het zelf die actief deze herinnering en ervaringen vorm geeft en propageert. Ivo van de Wijdeven schrijft dat in de Sovjettijd er nog werd gegrapt dat het land een zekere toekomst had, maar een onvoorspelbaar verleden. Onder Poetin is Ruslands geschiedenis als in beton gegoten. Er is maar één historische waarheid en deze is verankerd in de grondwet en de Nationale Veiligheidsstrategie.

    Jaloerse goden te slim af – de geschiedenis de baas…?

    gastauteur - 13 april 2025

    Hongersnood in een hermetisch afgesloten kuststrook die onwillekeurig aan de vernietigingskampen van weleer doet denken, besmet met meer dan een zweem van genocide… Regeert Adolf Hitler over zijn graf heen? Want bestaat Israël niet bij diens gratie? Zou zonder die bittere nazi-erfenis Palestina als land van drie monotheïstische religies niet nog gewoon zo heten? Is de grond er niet vervloekt, juist door godsdiensten die, gevoed vanuit één fictieve bron, vervolgens als protestbeweging steeds in chronologische volgorde aan haar voorgangster ontspruiten, waarmee de kiem voor een eeuwigdurende vete om de absolute waarheid is gelegd? En claimt niet elk van deze broeder- of zusterstromingen dat stuk met hun aller bloed doordrenkte aarde, aanvankelijk voor Abrahams JHWH, vervolgens voor Jezus’ Vader en ten slotte voor Allah – drie godheden die, in verbitterde onderlinge jaloezie verwikkeld, strijden niet alleen om religieuze hegemonie, maar ook om de profane en politieke macht?

    Wat is quiëtisme?

    Hans van Dam - 27 maart 2025

    Over het stillen van de wil.

    Meer onder 'pakhuis van verlangen'

    Footer

    Boeddhistisch Dagblad

    over ons

    Recente berichten

    • De via negativa voor nitwits
    • Het jaar 2025 – dag 129 – vrede en alle goeds
    • De dood van de paus
    • Seks: Joodse posities in Joods Museum Amsterdam
    • Paus Leo XIV – ‘help ook elkaar om bruggen te bouwen – met dialoog, met ontmoeting’

    Reageren

    We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

    Over het BD

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
    Lees ons colofon.

    Zie ook

    • Contact
    • Over ons
    • Columns
    • Reageren op de krantensite

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.