Wat verstaan wij onder mediteren? Is het iets fysieks of is iets mentaals? Heeft de lotushouding zit of de halve lotushouding daar invloed op? Wat gebeurt er tijdens het mediteren? Deze vragen kunnen het best beantwoord worden door te stellen dat onder mediteren wordt verstaan aandachtig stilstaan bij een contemplatie onderwerp, zonder verstrooidheid van geest. Terwijl bij contemplatie wordt verstaan het observeren, reflecteren en intuïtief begrijpen. Primair staat de vorming van de geest en lichaamshoudingen zijn dus secundair van aard.
Er zijn echter twee soorten meditatie modellen in de boeddhistische traditie, een die naar kalmte leidt en een ander die naar wijsheid leidt. Kalmte meditatie heeft als middel het ontwikkelen van een steeds sterker wordende concentratie terwijl de wijsheid meditatie als middel het ontwikkelen van inzichten heeft. Vipassana is bij uitstek typerend voor het wijsheid model, in het boeddhisme werd geloofd dat de Boeddha zijn verlichting bereikte doordat hij de wijsheid meditatie toepaste op zijn vergevorderde concentratie meditatie. Beide modellen zijn echter afhankelijk van waakzame oplettendheid. Het is dus niet zo dat kalmte zich volledig op concentratie baseert en wijsheid zuiver op oplettendheid.
Traditionele vipassana bhavana (meditatie) volgens het gebruik in de boeddhistische kloosters in Zuidoost Azië.
De methoden van vipassana zijn bewaard en terug te vinden in de kloosters van Myanmar en Thailand, waar de monniken en nonnen vipassana gebruiken om een verlichtingsgraad te bereiken. In tegenstelling tot doelstellingen van psychologische benaderingen zoals ‘mindfulness training’, ‘cognitieve therapie’ enz. is het doel van vipassana niet primair om in deze wereld beter te kunnen functioneren, presteren en evenwicht te vinden, maar om inzichten (pali: ñana) te ontwikkelen in de ware aard van lichaam (pali: rupa kaya) en geest (pali: nama) zodat uiteindelijk de wijsheid staat (pali: pañña) bereikt wordt. Met andere woorden, door het onderzoeken van de aard van lichaam en geest wordt een graad van verlichting dan wel uiteindelijk de volledige verlichting bereikt. Traditionele vipassana is een systematiek van oefeningen die bedoeld zijn om spiritueel te ontwikkelen, dwz. dat de beoefenaar voorbij de beperkingen van het wereldse bewustzijn kan komen.
Spirituele ontwikkeling
Onder spiritualiteit kunnen wij begrijpen de groei van de geest voorbij de kenmerken van de eigen persoonlijkheid of zelfbeeld. Los gekomen van de eigen geestelijke beperkingen worden inzichten verkregen die uiteindelijk in wijsheid zullen culmineren. Wijsheid is echter geen rationele ontwikkeling maar een opsomming van empirische ervaringen van het lichaam en de geest met de ware aard van het bestaan, opgedaan tijdens de langdurige en intensieve oefeningen in zitten, staan, lopen, liggen en het bewegen van lichaamsdelen. Dit zal uiteindelijk leiden tot het vermogen van het waarnemende bewustzijn om zich te bevrijden van de eigen werkzame geconditioneerdheid. Het bewustzijn zal dan in staat zijn om zichzelf ‘uit te blussen’ (nibbana).
De methode
In vipassana wordt de aandacht gericht gehouden op het eigen lichaam, gevoelens, denken, en mentale objecten. Alleen deze vier grondslagen van oplettendheid voldoen als objecten van meditatie. In het begin wordt de aandacht voornamelijk op het lichaam gehouden, en de yogi wordt direct bewust zodra de aandacht afgeleid is van de lichamelijkheid naar een gevoel; een gedachte of een mentaal object zoals een conditionering of emotie. Om de bewustheid tegenover zichzelf te confirmeren gebruikt de yogi het benoemen als middel om het getuigenis af te leggen tegenover zichzelf, er wordt dan met ‘voelen’; ‘denken’; ‘zitten’ en zo voorts benoemd in het hart.
Als middel voor oplettendheid om verankerd te raken op de grondslag wordt het volgen van de lichamelijke beweging tijdens het ademhalen gebruikt als anker. Tevens wordt het lichaam gewaarzijn gevolgd tijdens zitten, staan, liggen en het raak gewaarzijn van het lichamelijke contact met de geraakte objecten als vloer; kussen; bank of stoel. Deze worden ook benoemd met ‘rijzen –dalen’; ‘zitten – raken; ‘staan –raken’; ‘strekken – intrekken – buigen’ enzovoorts.
Zodra de aandacht wordt afgeleid dan verplaats de yogi de aandacht naar de poort van het zintuig die op dat moment betrokken is met stimuli en benoemt het terstond met: ‘horen – horen’; ‘zien –zien’ enz. afhankelijk van de aard van de afleiding. In principe wordt alleen met werkwoorden benoemd omdat het een getuigenis is van de activiteiten van de zintuigen. Doch zonder zich te verzetten tegen de aanwezigheid van de afleiding, noch de afleiding naar zich toe te halen of zich aan vast te klampen. Op het moment dat de aantrekkingskracht van de afleiding is afgenomen dan keert de aandacht terug naar het anker.
Op den duur zal deze benadering een objectiviteit van de aandacht ontwikkelen tegenover het eigen lichaam en andere onderdelen van de geest. Wanneer dit plaatsvindt dan is de yogi in staat om de wisselwerking en overheersende mechanismen tussen lichaam en geest te observeren, dit op zijn beurt verschaft de mogelijkheid om de ware aard van lichaam en geest te verhullen.
Methodisch en gedisciplineerd te werk gaan
Om resultaten van vipassana te halen moet de yogi methodisch en gedisciplineerd te werk gaan, totdat de techniek volledig geïnternaliseerd is en een eenheid vormt met het dagelijkse doen en laten. Daarom is discipline en toewijding nodig om elke dag minsten voor 20 á 30 minuten te gaan oefenen, zij het in de ochtend of in de avond. Naar mate de behoefte toeneemt en de sociale omstandigheden het toelaten kunnen de 20 á 30 minuten alsnog uitgebreid worden tot een uur of twee. De discipline en het vermogen om de aandacht op de juiste momenten aan te wenden aan de opkomende objecten vormen de basiseigenschappen voor de beoefening van vipassana. Zodra onbetrokkenheid met opkomende en verdwijnende bewustzijnsobjecten moeiteloos gaat kan de yogi overwegen om meditatie weekenden, weken -, en maand retraites te gaan volgen met als doel om nog in dit leven een glimp van nibbana te realiseren.
Voor wie?
Niet iedereen is geschikt om direct met vipassana te beginnen, zeker mensen met een geschiedenis van psychische problemen worden afgeraden om te mediteren. Vipassana is doorgaans effectief voor mensen die stevig in hun schoenen staan maar zich wel afvragen of hun eigen zelfbeeld wel correct is of wat de betekenis van het bestaan zou zijn en waar het allemaal toe dient.
