Toen ik met zen begon waren de zenboeken op één hand te tellen, de meeste waren in het Engels of vanuit het Engels vertaald. Het waren boeken die over zen gingen, boeken over de historie van zen, anekdotes en filosofische boeken. Er bestond geen enkel boek dat over zenbeoefening ging.
Ik begon in 1978 op de woensdag en zaterdag bij een lieve zen-juffrouw met drie x 20 minuten meditatie. En, ik was meteen verkocht, er gebeurde iets fundamenteels. Toen ik na de les buiten kwam was de wereld intenser, kleuren waren helder er was geen dissonantie, de wereld accepteerde me. Maar de volgende dag had dat gevoel me weer verlaten- dus op de woensdagavond stond ik weer voor de kapel waar de zen gegeven werd. Ik wilde het terug, het gevoel van ‘gewenst’ te zijn. En met een grote twijfel of het weer zou gebeuren ging ik op het kussentje zitten en reciteerde de rare klanken mee die op het a4tje stonden.
Na de les dronken we thee, ik was net in de dertig en de meeste waren ver boven de vijftig, ik was een jong broekie in het geheel, er zou normaal gesproken een generatiekloof tussen ons moeten zitten, maar er was een groot gevoel van saamhorigheid. De zen-juffrouw gaf mij een boekje te leen dat ‘der cultuur van de stilte’ heette. Een zeer wetenschappelijk onleesbaar boekje wat ik de volgende les weer terug gaf. Uiteindelijk verhuisde de lerares naar Amsterdam en heb ik getracht om mijn meditatie zelf op peil te houden, ik miste echter de ondersteuning van de groep. Dus ik kwam in een Spaans (zenklooster) terecht, daarna in een Japans klooster. Daar ontdekte ik dat dat de enige plek was om de praktijk van zen te leren.
Het zenboeddhisme heeft in Japan een infrastructuur: het is in de maatschappij ingeburgerd. In Nederland was die mogelijkheid er nog niet. In het Japanse klooster kwam ik er achter dat zen niet dom op een kussentje zitten is, het is een totaalpakket. Meditatie is voor zenbeoefenaars een belangrijk onderdeel. Maar je mediteert in een klooster maar 2½ uur per dag. De dag begint met hardlopen, daarna is er taiso, een gymnastiek vorm gebaseerd op do in en acupressuur. Twee keer daags een tempeldienst, er word ceremonieel gegeten, er zijn bedeltochten.
Kortom, meditatie is maar een klein onderdeel van de zentraining. Dat heb je vast wel vaker gehoord, maar waar was er een plek in Nederland waar het wel kon? Met een leraar die je omarmde als een vader zijn kinderen. Die je alles leerde om de grote sprong in het diepe te wagen. Een plek op de wereld die niets meer met de waan van alle dag te maken heeft, waar alles klopte, een plek waar de tenzo volgens het shojin ryori principe kookt, waar de ino de tempelinstrumenten bedient, en de tempeldienst uit zijn hoofd kent. Zulke mensen moeten opgeleid worden en je draait er in mee. Je wordt geleerd hoe je de grote tempelbel moet luiden en je mag de tempelinstrumenten bedienen. Eerst in het kleine tempeltje de kannon-do en later in de hoofdtempel de hondo.
Natuurlijk, alle begin is moeilijk, als je etenskommen in de stilte van het klooster met donderend geraas van tafel vallen. Als je te laat voor de meditatie bent omdat je de betekenis van de bel, gong, klepper en drum signalen nog niet kent.
Hoe denk je dat het is als je voor het eerst hier, in Nederland in een Franciscanenklooster mee draait? Als je daar niet in opgegroeid bent, ken jij de mis uit je hoofd? Weet je wat het angelusklokje betekent. Als je voor het eerst in onze tempel mee raait heb je flink wat om los te laten dan ben je ook als een kat in een vreemd pakhuis.
Japanners die geen affiniteit met zen hebben, hebben ook geen idee wat zentraining inhoudt. Er was een Japanner die zich voor een retraite van een week had opgegeven, die had zich voorbereid op diepe gesprekken met de zenmeester, hij had een paar mooie boeken meegenomen, hij heeft zich 180 º moeten omdraaien.
Ook in Japan wordt het nu als panacee voor rust en wellness aangeprezen- binnen zen hebben ze daar een woord voor ‘bompu zen’ (gewone zen). Zen die geschikt is voor iedereen en alleen beoefend word voor fysieke en mentale gezondheid. Natuurlijk is daar niks mis mee, eigenlijk ben ik ook zo begonnen. Maar met bompu zen kun je ook met spirituele inzichten geconfronteerd worden en zal de leraar of lerares mooie termen gebruiken zoals loslaten, leegte, je met de stroom laten mee drijven’. Ja en die termen kloppen wel maar is het wel zo leuk om los te laten, je met de stroom mee te laten drijven?
Loslaten is dat wat je denkt te hebben, dat wat je vast hebt los laten. Dat gaat goed zolang als dat wat je loslaat bij je blijft, dan kun je er nog over beschikken. Maar werkelijk los laten… Kun je geliefden, of kinderen die overlijden los laten? Je raakt depressief of erger, een postnatale depressie. En ‘go with the flow’, durf je je werkelijk over te geven aan de gebeurtenissen om je heen? Een buurman die door het lint gaat omdat je vraagt de muziek wat zachter te zetten? Zeeeeeeeeeeennnnnnnn… ja hoor geloof je het zelf? Hoe doorleeft je ook bent in de zen, zoiets doet pijn. En je kunt wel zeggen: alles wat je afgenomen wordt is niet werkelijk van jou, zoek wat werkelijk van jou is, dan ga je voorbij aan de tragedie van het leven.
Toch hangt er boven de meditatiehal een gekalligrafeerd bord waar op staat ‘un sui’, regenwolken. Dat is hoe zenbeoefenaars genoemd worden, regenwolken die geen houvast hebben en door de wind van noord naar zuid geblazen worden.
Maar een lekenmonnik of non- die beoefenen dat, dat wil niet zeggen dat hij of zij een gevoelloos individu worden, juist het tegenovergestelde is waar. Toen ik met zen begon accepteerde de wereld mij, nu accepteer ik de wereld, nu verwelkom ik wat op mijn pad komt. Tegen mijn leerlingen zeg ik vaak: ‘Zie er maar mee om te gaan’ een groter empathie is er niet. Niet van het probleem weglopen maar het omarmen. Zen werkt in je dagelijks leven door en als je goed kijkt, helder bent zie je het totaalpakket.
Hoe werkt zo’n zen totaalpakket? Het begint bij de keuken, de zenkeuken dat is een 1000 jaar oude beproefde methode die Shojin Ryori genoemd word, dat ‘koken voor een helder bewustzijn betekent. Alles wat je tot je neemt heeft invloed op je bewustzijn, suiker, hamburgers, chocola, ijsjes en van drank krijg je wel een heel raar bewustzijn. De zenkeuken heeft een menu wat je tegenwoordigheid van geest bevordert.
Diegene die het eten in een klooster kookt heet de tenzo, in de winter begint hij al om even over vieren de rijst voor te verwarmen. Hij heeft geen tijd om met de monniken mee te rennen, ook mist hij de ochtend meditatie en de tempeldienst. De tenzo is iemand die gepokt en gemazzeld is in de zentraditie. Iemand waarvoor alles meditatie is en dan vooral met hart en ziel koken. In de kloosterhiërarchie komt hij op de tweede plaats. Eerst de abt of abdis, dan de kok en dan de hoofdmonnik.
Maar eten voor een helder bewustzijn zonder inzichten en geestelijke ontwikkeling levert alleen maar scherpzinnigheid op. Meditatie zorgt voor inzicht, als je helder inzicht hebt wordt dat wat door een obscuur bewustzijn verborgen bleef helder. Om je inzichten te preserveren, ze je eigen maken, heb je een vorm nodig. Zoals een kopje een vorm is voor de thee, zo zijn ceremonies en rituelen het servies voor je inzichten. Zonder vorm om het te beschermen en in te laten groeien sijpelt het langzaam weg en blijft er niet meer dan een herinnering over.
De ceremonievoorschriften en zeker ‘samu’ (corvee) zijn essentieel voor je ontwikkeling. Al deze zaken zijn ordelijk vast gelegd en fungeren ook als reservoir, een vat waar je inzichten in groeien en ontwikkelen, via ceremonies diepen ze zich uit en worden je eigen.
Mediteren is inzicht verwerven in wie je bent en wat de wereld om je heen is. En deze inzichten uitdiepen doe je vanuit ceremonies. Zoals je thee in een kommetje schenkt, zo kun je je spirituele inzichten terugvinden en uitdiepen in de orde van het zen totaalpakket. Zen is geen wellness, je wordt er niet rustiger van en problemen verdwijnen ook niet. Het geeft je wel stabiliteit om met onrust, problemen en ongemak om te gaan. Sterker, je gaat problemen en ongemakken als uitdaging zien als een onderdeel van het totaalpakket van het leven, of van zen.
Wat is het verschil? Voor de kok is alles meditatie, vooral met hart en ziel koken.
