In het najaar 2021 beloofde ik min of meer een cursus theologie te gaan volgen. De schriftelijke cursus telt maar liefst 48 lessen en ik denk dat er over iedere les ongetwijfeld iets valt te schrijven, doordat de inhoud mij op gedachten zal brengen die ik wel wil delen. Vandaag:
Piëtisme en Duitse protestanten
Niet lang na opkomst van de lutherse kerk, moest er meer nadruk komen te liggen op persoonlijke geloofsbeleving, vond menigeen. Het christelijk geloof diende verinnerlijkt en minder van buitenaf opgelegd te worden. Want als je geloof en geloofsregels teveel oplegt, dreigt een gebrek aan oprechtheid en aan ‘caesaropapisme’ ofwel een soort van geloofsdwang. Zo ontstond het piëtisme, een vroomheidsbeweging die vooral in Nederland, Duitsland en Engeland opkwam en in 17de en 18de eeuw haar hoogtepunt bereikte. Het leidde tot een terugkeer van serieuze christelijke moraliteit, intenser persoonlijke religiositeit, en meer deelname aan liefdadigheid. De keerzijde was dat het ook leidde tot meer bekrompenheid, pietluttigheid, radicalisme, fanatisme en sektarisme. Kortom, zoals het meestal gaat… twee kanten op.
Een bijzondere groep piëtisten mag niet onvermeld blijven: de Quakers. Zij vestigden zich met name in de Amerikaanse staat Pennsylvania (waar ze nog steeds dominant aanwezig zijn). Quakers staan voor praktische vroomheid, waarheidlievendheid en een eenvoudige levenswijze. Ze zijn onder meer tegen de dienstplicht, de doodstraf en iedere vorm van amusement. (Wat dat laatste betreft: ik denk dat je geen doodstraf nodig hebt wanneer je echt iedere vorm van amusement verbiedt – omdat je je dan vanzelf dood verveelt wanneer je levenslang in een gevangenis zit.)
De naam ‘quaker ’is eigenlijk een soort spotnaam, en duidt op schudden en beven. De gelovigen zouden in religieuze extase huiveren. Vandaar. Quaker Oats komt weliswaar uit Pennsylvania, maar heeft niets van doen met de Quakers! Quaker Oats maakt tegenwoordig zelfs deel uit van hetzelfde bedrijf dat Pepsi Cola op de markt brengt.
Een andere vroomheidsbeweging werd gesticht door Zinzendorf: de Hernhutters. In Zeist heb je een inmiddels voor Slot Zeist een monumentaal (en gerestaureerd) broederplein tegenover een zusterplein. De huizen daarop zijn ooit door de Moravische broeders of Hernhutters gebouwd. (Ik weet dat, doordat er in de jaren 60 van de vorige eeuw brand ontstond in een van de gebouwen daar. Mijn broer en ik hielpen met het in veiligheid brengen van boekwerken. Zolang dat veilig kon en mocht liepen wij – met andere vrijwilligers – de trappen op en af om te redden wat er te redden viel. Toen we thuis kwamen, stonken we als gerookte palingen. Onze moeder heeft de kleding die we droegen uiteindelijk weg moeten gooien.)
Hernhutters waren en zijn tot op de dag van vandaag ijverige zendelingen. De wrede, bloedige dood van Jezus aan het kruis vormt voor hen de kern van hun geloof. De gelovige dient zich onvoorwaardelijk aan de Heer over te geven, want Hij heeft zich daar tenslotte voor opgeofferd. Je kunt Hernhutters Luthers noemen, met een strenge geloofsopvatting. Zinzendorfs opvolger August Spangenberg zorgde ervoor dat de Hernhutters zich niet aan uitspattingen of buitensporige gedragingen te buiten gingen en hield de zaak in toom.
Het protestantisme werd meer en meer een beweging waarbinnen men met elkaar discussieerde over wat nu precies de juiste geloofsopvatting was. Dit leidde tot splitsing op splitsing, met als resultaat wellicht de idee dat je met drie personen een kerk had en met vier een kerksplitsing. Dit is uiteraard zwaar overtrokken, maar het geeft wel degelijk aan dat er decennia geen éénheid bestond onder protestanten. Pas de laatste jaren zie je dat protestanten weer naar elkaar toe bewegen en dat ze elkaar vinden in wat ze met elkaar gemeen hebben. De PKN is daar een mooi voorbeeld van. Er blijven evenwel denominaties (geloofsrichtingen, levensbeschouwelijke stromingen) die om principiële redenen niets van samengaan met anderen moeten hebben. Soms gaat het om details… maar natuurlijk wél essentiële details.
Het idee dat er één christelijke kerk bestaat, is mijns inziens niet houdbaar. Hoewel er uiteraard slechts één Jezus Christus is, zijn er net zoveel opvattingen over de zin en betekenis van zijn leven, zijn sterven en alles wat daarna kwam, als er mensen zijn die daarover nadenken.
Voor zover ik dat nu kan beoordelen bestaat Theologie voornamelijk uit wat wij weten over wat mensen in de loop van eeuwen allemaal hebben bedacht en hebben gedaan met de Bijbel in de hand. Ik vind het ontluisterend. Wat ik mij afvraag is of een zelfde ontluistering ontstaat wanneer ik mij meer ga verdiepen in het Boeddhisme of het Hindoeïsme of om het even welke levensbeschouwelijke stroming dan ook. De volgende bijdrage gaat over het Nationaal Socialisme … de NSDAP wilde een positief christendom vertegenwoordigen, zonder zich specifiek ergens aan te verbinden. Het zag zowel het katholicisme als het protestantisme als negatief en beschouwde het joodse geloof zelfs als ‘vergiftigend’. Waar dat uiteindelijk toe leidde …
