In een tijd waarin alles sneller, preciezer en meetbaarder moet, herinnert de dialoog tussen Nishida en McGilchrist ons aan iets tijdloos: dat leegte leeft, en dat écht zien begint met het hart.
De Japanse filosoof Kitarō Nishida (1870–1945) en de Britse neuropsychiater Iain McGilchrist (geb. 1953) hebben elkaar nooit ontmoet. Toch lijken hun denkbeelden elkaar te spiegelen, alsof ze vanaf tegenoverliggende oevers van dezelfde rivier spreken. Beiden wijzen op een fundamentele verschuiving in bewustzijn: van een gefragmenteerde, controlerende manier van waarnemen naar een ervarende, relationele manier van zijn.
Nishida, grondlegger van de Kyoto-school, spreekt over zuivere ervaring: het directe beleven van de werkelijkheid, nog voordat het denken onderscheid maakt tussen ‘ik’ en ‘wereld’. McGilchrist beschrijft iets soortgelijks vanuit neurologisch perspectief: de rechterhersenhelft ervaart de wereld als levend en onderling verbonden – in contrast met de analytische linkerhersenhelft, die de werkelijkheid ontleedt en fixeert.
In Nishida’s filosofie is de diepste grond van bestaan de absolute nietsheid (zettai mu). Dat klinkt abstract, maar het is geen “dode” leegte. Het is een dynamisch veld van potentie – de ruimte waarin alles ontstaat. Zoals stilte de ruimte is waarin muziek kan klinken.
In het Tibetaanse Dzogchen — de hoogste meditatie- en inzichtstraditie binnen het Vajrayanaboeddhisme — spreekt men over een leegte vol bewustzijn: een openheid die niet afwezig is, maar levendig aanwezig, als een heldere lucht waarin wolken komen en gaan.
Waar het Oosten spreekt over leegte, spreekt het Westen over bewustzijn. McGilchrist beschrijft een soortgelijk proces, maar in andere termen. Wanneer de linkerhersenhelft de overhand krijgt, verliezen we het directe contact met de levende werkelijkheid. We zien dan objecten, functies, schema’s. Maar de rechterhersenhelft beseft dat het leven geen verzameling dingen is – het is relatie, beweging, betekenis. Wat Nishida de ‘plaats van nietsheid’ noemt, zou McGilchrist de ‘ruimte van levend bewustzijn’ kunnen noemen.
Beiden pleiten voor herstel van evenwicht. Niet door rede of analyse af te wijzen, maar door deze terug te brengen tot dienstbaarheid aan het geheel. De ratio mag bestaan, maar niet domineren. In een tijd waarin efficiëntie en beheersing de boventoon voeren, vergeten we dat het leven zich niet laat reduceren tot het meetbare. Controle loslaten betekent niet verdwalen – het betekent thuiskomen in een ruimere werkelijkheid, waarin ook kwetsbaarheid, stilte en intuïtie een plek hebben.
Misschien is dat wel wat onze tijd het meest nodig heeft: een herontdekking van de leegte die leeft. Een bewustzijn dat niet alles wil grijpen, maar durft te ontvangen. Waar Nishida spreekt over nietsheid en McGilchrist over de twee hersenhelften, ontmoeten hun inzichten elkaar: in het besef dat alles één geheel vormt.
Misschien begint verlichting niet met weten, maar met opnieuw leren kijken – met het hart, en met beide hersenhelften open.
Rob van Boven (1951) is psycholoog en geregistreerd psychotherapeut. Hij was consultant voor verschillende organisaties (drugs en verslaving counseling, vaardigheden workshops) en werkte vijftien jaar als een behandelingscoördinator in een psychiatrische instelling. Bij Rob van Boven wordt het geloof van de overlever bewust gemaakt en een juiste plaats gegeven. Het doel is om los te komen van de dwang van het geloof en bewustzijn te ontwikkelen naast deze denk- en voelpatronen. Hoe meer je van het geloof van de overlever bevrijd bent, zonder het te bestrijden, maar door het de juiste plek te geven, hoe vrijer je kan leven.
Luuk Mur ( 1952) is psycholoog en heeft een drietal boeken geschreven over de door hemzelf ontwikkelde hulpverleningsmethode communitysupport. Hij is lid van de Dzogchen Community Nederland. Dzogchen is een vorm van Tibetaans boeddhisme waarbij veel belang wordt gehecht aan de ontwikkeling van individueel bewustzijn. Bij deze traditie streeft men naar non-dualiteit van het bewustzijn. Mensen zijn zich niet alleen bewust ( je weet dat je dit leest), maar je kunt je ook bewust zijn van dit eerste bewustzijn. Dit meta-bewustzijn wordt ‘gewaarzijn’ genoemd.
Siebe zegt
Dit is voor mij geen discussie over wat goed is en slecht maar zolang je jezelf en anderen beschouwt en beleeft als een psychologisch wezen, een innerlijk psychologisch Ik die leeft, voelt, kent, blijven natuurlijk ook alle neigingen en verlangens die met die perceptie verbonden zijn overeind, zoals verlangen naar controle en macht, naar aangename gevoelens, naar geruststelling en veiligheid etc. Het is zeer uitzonderlijk dat iemand echt weet, heeft gezien, ontdekt dat aan de basis van al het kennen geen psychologisch ik staat maar een uiterst subtiele lege verlangenloze helderheid of gewaarzijn. Wij beleven de geest, dat wat kent, toch als een Ik, als ‘dat ben Ik’. Ons belevingswereld is toch dat er een Ik in ons en anderen zit dat voelt, kent, etc.
Zolang begeerte en onwetendheid regeren dan blijf je toch in die belevingswereld zitten van Ik zie, Ik hoor, Ik leef, Ik proef, Ik wil, Ik ken. Ik sterf. Dan kom je toch nooit echt uit de sfeer van lijden, conflict, instabiliteit, angst en onzekerheid, zoeken naar geruststelling en veiligheid en bescherming.
De situatie lijkt zo dat de greep van begeerte en onwetendheid eerder toeneemt. En de beleving dat aan de basis van het kennen een Ik staat, zo goed als gestold is. Alsof er geen speld meer tussen te krijgen is. Het is ook niet zo gek als je beseft hoe we allemaal dol gemaakt worden in deze wereld, vind ik.
Wat de wereld maar wat denk ik vooral zelf ook nodig hebben is het inzicht aan de basis van het kennen, horen, zien, voelen, willen, leven nooit een Ik staat, stond en zal staan. Ook al is die indruk zo sterk. Voor mij is dat de boodschap van de weg.
Ik geloof niet dat deze diepzinnige wijsheid van de dzogchen meesters en boeddhistische leraren echt de wereldproblemen kan oplossen. Dit soort inzicht zal nooit een gemeengoed worden denk ik. Daarom moeten de problemen in de wereld aangepakt worden met en vanuit de perceptie dat er een Ik is die voelt, leeft, hoort, etc. Anders is het allemaal te hoog gegrepen volgens mij.
Ronald de Goede zegt
Dank voor dit ‘Lege’ :-) Pareltje door Nishida en McGilchrist met elkaar te ver-binden ❤️