Taigu – ‘Onnozele meelopers’

Is de atoombom een onderwerp voor boeddhisten? Het enig juiste antwoord luidt: ja, ‘de’ atoombom (er zijn er vele) is een onderwerp voor iedere wereldburger, dus ook voor boeddhisten. Tot voor kort hadden we kunnen zeggen dat niets gevaarlijker is voor de toekomst van de wereld dan wederzijdse nucleaire vernietiging (mutual assured destruction, treffend afgekort als MAD), wanneer de ene mogendheid begint met het afschieten van kernwapens op de ander, en anderen met gelijke munt terugbetalen. Maar bij wie de vlammenzee ziet op Maui (Hawaii), of in Griekenland, of in Canada of Californië, zou het idee kunnen postvatten dat de opwarming van de aarde een nog actueler vraagstuk is dan een verzengende nucleaire wereldoorlog.

In werkelijkheid is het geen kwestie van of-of, maar van en-en. Als om dit te onderstrepen draait gelijktijdig met verscheidene natuurbranden, in bioscopen de wereld over de film Oppenheimer, de naam van een van de leidinggevende natuurkundigen die tijdens de Tweede Wereldoorlog in de Verenigde Staten in het diepste geheim werkten aan de ontwikkeling van de eerste atoombom. Het woord ‘eerste’ is in dit verband van belang, omdat tegen alle kosten moest worden voorkomen dat Nazi-Duitsland het kunstje eerder zou voltooien. Dat, immers, had tot gevolg kunnen hebben dat Duitsland en mogelijk zijn bondgenoot Japan de voorwaarden van een onderhandelde vrede hadden kunnen dicteren, waardoor de wereldkaart er nu mogelijk anders had uitgezien. Bij de VS heeft eveneens meegespeeld dat een werkend atoomwapen een krachtig afschrikkingsmiddel kon vormen om het wereldcommunisme na de Tweede Wereldoorlog een halt toe te roepen.

In ons deel van de wereld dateren wij het einde van de Tweede Wereldoorlog meestal op de onvoorwaardelijke overgave van de Duitse legers. Wat, behalve door mensen in Nederlands-Indië en hun nazaten, vaak over het hoofd wordt gezien, is dat Japan de oorlog voortzette en in grote delen van Oost- en Zuidoost-Azië als een wrede bezettingsmacht nog enkele maanden bleef overheersen. Eén van de minpunten die critici op de alom geprezen film Oppenheimer hebben aan te merken, is dat de vernietiging die in augustus 1945 volgde op het detoneren van atoombommen boven de Japanse steden Hiroshima en enkele dagen later Nagasaki, niet in beeld wordt gebracht. Het bericht dringt via een radioboodschap van president Harry Truman door tot Amerika.

Na de voorafgaande, geslaagde kernproef in de woestijn van New Mexico verschijnt Oppenheimer in een aula vol extatisch joelende en applaudisserende medewerkers in het geheime nucleaire onderzoekscomplex, een betwist maar voor een Amerikaanse film typisch detail. Had het Amerikaanse filmpubliek ook zo’n warm vaderlandslievend gevoel gehad wanneer het zou aanschouwen wat een dood en verderf de bommen op Hiroshima en Nagasaki onmiddellijk en tot in lengte van jaren zouden aanrichten? Vrijwel niemand begreep op het moment zelf wat zich afspeelde, omdat het om een nieuw en onbekend wapen ging. Ook de Japanse regering in Tokyo niet, die de VS tot overgave wilde dwingen om talloze Amerikaanse levens te sparen en in één klap een punt te zetten achter de Tweede Wereldoorlog, met het niet onbelangrijke motief om behalve Europa ook Azië onderdeel te maken van een Pax Americana.

President Truman komt er in de film Oppenheimer bekaaid, te bekaaid vanaf, aldus een criticus. Het is immers Truman die na afloop van de Tweede Wereldoorlog naar het Amerikaanse Congres toog om aan te kondigen dat zijn regering zou interveniëren in de Griekse burgeroorlog en een instabiel Turkije om de opmars van Sovjet-invloed te stuiten. Dit is het begin van de Truman doctrine, “keeping the world safe for democracy” (de wereld veiligstellen voor democratie), die in belangrijke mate de basis heeft gelegd voor de wereldorde waarin wij in Europa leven en vrij de religie van onze keuze kunnen belijden. Op het strategobord van de wereld is het China dat nu in het zuidelijk deel van de Stille Oceaan de hegemonie zoekt en dichter bij huis is het de Russische gangsterstaat die met de agressieoorlog tegen Oekraïne de complete Europese veiligheidsarchitectuur ter discussie stelt.

In het Russische regeringsjargon behoort alles wat in Europa links en pacifistisch is tot de “useful idiots” (onnozele meelopers). Je hebt er geen last van en alleen maar voordeel, omdat ze zich intuïtief afkeren van kapitalisme en alles wat met macht te maken heeft. Hoeveel boeddhisten zouden eigenlijk tot deze categorie worden gerekend? Taigu heeft er in de loop der jaren op deze plaats enkele over de hekel gehaald, die in een naïeve dialoog willen met vertegenwoordigers van regimes die niet bepaald uitmunten in liefde voor ons soort democratische rechtsstaat. Als boeddhisten schouderophalend voorbijgaan aan Oppenheimer omdat kernwapens niet hun ding zijn, dan zijn ze het tegendeel van geëngageerd en staan ze met de rug toe naar de eisen van modern wereldburgerschap.

Geen zinnig mens is zonder vorm van twijfel vóór nucleaire afschrikking en tegen het Handvest van de Verenigde Naties. Maar als iets een feit van het leven is, dan moeten we het dilemma onder ogen zien, hoe moeilijk dat ook is. God beware ons als Rusland de kernreactoren van Zaporizhzhia (Oekraïne) in een daad van ultiem nihilisme laat ontploffen. Ondertussen is alles in het boeddhisme zo lekker kneuterig, eenvoudig en binair. Wees een goed mens volgens een ethisch richtsnoer, sla jezelf na de meditatie op de borst in je kleine kringetje, en jij hebt je inspanning voor een betere wereld weer geleverd. Ondertussen dragen we bij aan de energietransitie door onze daken vol te zetten met zonnecellen waarvan de onderdelen afkomstig kunnen zijn van dwangarbeid door de Oeigoerse minderheid in de concentratiekampen in de Chinese provincie Xinjiang. Maar daar lijkt niemand bij stil te staan, want dat komt even niet uit.

Maak Taigu alsjeblieft niet uit voor een rechtse, geharnaste ijzervreter. Dan vergis je je, ook al was hij ooit als dienstplichtig officier docent bij een luchtmacht waar piloten evenmin met een gerust geweten zouden opstijgen met een atoombom onder hun toestel (als dat al ooit gebeurd is). Etiketjes plakken op anderen is de weg van de minste weerstand. Nee, Taigu leeft in een universum van moeilijke keuzes zonder pasklare oplossingen en vraagt zich altijd af wat individuele inspiratie voor de boeddhadharma nu voor sociale toepassing kent buiten de kring van de directe beoefening. Want laten we eerlijk wezen, boeddhisme in het Nederlandse taalgebied is een marginaal verschijnsel dat maatschappelijk gezien geen deuk in een pakje boter kan slaan.