Taigu – geestelijke verduistering

Hoe vaak is het niet dat wij in de ander een bodhisattva ontmoeten die ons op het juiste spoor terugzet? Een korte verhandeling over Amida Boeddha en God-de-Vader, van wie de enige overeenkomst is dat zij beide leeg zijn.

“God is dood” is een van de aforismen uit het werk van Friedrich Nietzsche, maar hij was niet de eerste negentiende-eeuw’er die deze term bezigde. Het is, om het voorzichtig te zeggen, niet altijd makkelijk om te duiden wat de filosofie van Nietzsche precies inhoudt, omdat een aanzienlijk deel van zijn geschriften bestaat uit bondig geformuleerde stellingen, niet uit zorgvuldig beargumenteerde redeneringen.

Als mantra zingende meditatiebeoefenaar kom ik op het onderwerp God, omdat de nembutsu (“Namu Amida Butsu”) enigszins tot mijn verbazing regelmatig plaatsmaakt voor het gebed des Heren, het “Onze vader die in de hemel zijt”. Dit is al geruime tijd, enkele jaren, aan de hand. De ene keer hoor ik de roep van Amida Boeddha, de andere begint het Onze Vader zich als vanzelf in mij uit te spreken. Dit heeft mij nogal in een staat van verwarring ondergedompeld: Ben ik vervallen tot een staat van verduistering van geest?

Onlangs sprak ik een oude schoolvriend, die na het gymnasium de priesteropleiding is gaan volgen en daarna als pastoor aan het werk is gegaan. Inmiddels is hij alweer lang gelukkig getrouwd en als een gedreven, populaire docent klassieke talen verbonden aan een scholengemeenschap. God is voor hem allerminst dood en overleden, maar als een fijngevoelige intellectueel van de wereld is hij van alle markten thuis. Ik had gehoopt het gesprek op de inhoud van de Godservaring te brengen, maar nog voordat dit gebeurde, merkte hij op dat bij mantrazang vaak niet de inhoud van het gesprokene van belang is, maar dat het de repetitie is die iemands geest leegmaakt van afleiding en deze dusdoende openstelt voor de spirituele ervaring.

Hoe vaak is het niet dat wij in de ander een bodhisattva ontmoeten die ons op het juiste spoor terugzet en ons verlost van het kwade, dat in mijn geval symbool staat voor verwarring? Terwijl ik mij inmiddels al verloren had in de zorg dat ik bezig was af te dwalen van de boeddha-dharma naar de bijbel, viel bij mij het kwartje toen mijn vriend de kern van de mantrazang aan mij uitlegde. Welke mantra zich in jou uitspreekt, kan zeer wel van minder betekenis zijn dan de werkzaamheid van de mantra op zichzelf, die concentratie inleidt en ruimte maakt voor dat waar het in wezen om gaat.

In mijn hart ben en blijf ik een zenboeddhist. De gang naar de nembutsu heb ik alleen maar gemaakt omdat mijn haperende gezondheid de regelmaat van zitmeditatie in de weg zit. De nembutsu kun je altijd en overal beoefenen, zelfs wanneer je met je sangha in de zendo zit. Ik heb het ook gedaan, toen ik nog in staat was de sangha te bezoeken. Of je je nu concentreert op je ademhaling, of met de nembutsu in stilte de naam van de boeddha op de lippen neemt, het is au fond om het even. Er zijn vele wegen die naar de boeddhistische leegte leiden. Tussen zen en de nembutsu bestaat een eeuwenlange historische verwevenheid, van de beoefening in het oude China tot en met het begin van Obaku in het zeventiende-eeuwse Japan.

Ja, er werd door bestaande scholen gespot met de ‘Nembutsu-Zen’, maar in het geval van Japan moet dit worden geschreven op het conto van de hang naar een één-methode-exclusivisme (ooit begonnen als reactie op de historische turbulentie waarin het corrupte Tendai-boeddhisme verwikkeld was geraakt). Dat exclusivisme verblindde het Japanse zen, vervreemdde het van zijn wortels in het Chinese syncretisme, en vooral: het versmalde het boeddhapad en miskende de vele wegen die binnen Mahayana tot ‘Rome’ leiden.

Of het de nembutsu is, of het ‘Onze Vader’, ik ben weer terug bij af. De nembutsu is mijn koan, zen de context die mij behoedt voor uitglijders, zoals het verabsoluteren van Amida Boeddha. En het ‘Onze Vader’? Ach, vorm is niet te scheiden van leegte, zoals de Hartsutra zegt. Geen onwetendheid, geen einde aan onwetendheid. “Geen weg, geen inzicht; geen bereiken, geen niet-bereiken.” Leve de sutra!

— Taigu