Boeken – zen en de gretige vogels

Roofvogels cirkelen rond op zoek naar voedsel, maar tevergeefs. ‘Wanneer ze zijn verdwenen verschijnt plotseling het ‘niets’ dat, de ‘niemand’ die er was. Dat is zen. Het was er al de hele tijd, maar de aasvogels hebben het niet gezien, omdat het niet hun soort prooi was.’ Gretigheid en het willen grijpen en begrijpen moeten plaats maken voor de pure, directe ervaring van de grond van ons bestaan.

Thomas Merton onderzoekt, vaak in samenspraak met zenmeester D.T. Suzuki, de rationele ongerijmdheden van zen. Met Japanse kunst en filosofie, en de geschriften van woestijnvaders, Augustinus, Eckhart en anderen, verkent hij overeenkomsten en verschillen tussen christelijke mystiek en zen.

Verwijzend naar analogieën tussen zen en christelijke mystiek laat Merton zien dat zen ons kan helpen om ons christelijk geloof veel meer te zien als een levende ervaring. De nadruk op de leer speelt in de geloofsbeleving van katholieken zo’n overheersende rol dat die aandacht voor de geloofservaring vaak ondersneeuwt. Zen kan ons leren verder te gaan dan de formulering van het geloof, niet om deze te verwerpen, maar om tot grotere innerlijke diepte te komen.

Zen and the Birds of Appetite verscheen op 31 oktober 1968, ruim een maand voor Mertons dood. Op dat moment was hij in New Delhi, op zijn rondreis door Azië. Het boek is opgedragen aan Amiya Chakravarty, een Indiase dichter en filosoof met wie Merton correspondeerde. Hij heeft een deel van Mertons reis in Azië georganiseerd en ze hebben elkaar in Calcutta voor het eerst in levenden lijve ontmoet.

Het boek bestaat uit twee delen, waarvan het tweede deel eerder is geschreven dan het eerste. Dit tweede deel bestaat vooral uit een dialoog tussen Merton en zenmeester Daisetz T. Suzuki. Het zijn vooral zijn geschriften waardoor zen bekend is geworden in het Westen. Merton heeft ook met hem gecorrespondeerd en hem één keer ontmoet in New York. Dit deel is geschreven vóór het Tweede Vaticaanse Concilie in een tijd waarin de kerk zich nog zeer gereserveerd opstelde tegenover andere en met name oosterse religies.

Het eerste deel van het boek bestaat uit acht essays en een appendix die bijna allemaal al eerder in verschillende tijdschriften of als voorwoord voor een boek wa[1]ren gepubliceerd tussen 1964 en 1968. Direct na het verschijnen kreeg het boek betrekkelijk weinig aandacht. Zo was het aantal recensies aanvankelijk nogal gering. Een eerste Nederlandse vertaling verscheen ook pas in 1973: Zen, wijsheid en leegheid.

Blijkbaar liep Merton – zoals wel op meer gebieden – ook bij dit thema voor de troepen uit. Tijdens en ook in de jaren direct na het Tweede Vaticaanse Concilie (1962-1965) voelden veel katholieken zich meer aangetrokken tot activisme en vooruitgang; contemplatie stond minder in de belangstelling. Daarnaast bestond er bij veel christenen veel wantrouwen tegenover het boeddhisme, dat vaak van nihilisme werd beticht. Dit veranderde in de jaren ’70 en ’80, toen steeds meer mensen in oosterse religies geïnteresseerd raakten.

Een uitgave in samenwerking met Stichting Thomas Merton-vrienden van de Lage Landen. Zen en de gretige vogels is een vertaling van Zen and the Birds of Appetite.