‘Na de chemo ben ik een zwart gat gevallen’ vertelt ze me aan de telefoon. Bij de intake gaat ze er verder op in: Ze is 52 jaar, gehuwd, 2 volwassen kinderen. Ze is geopereerd voor borstkanker, met daarna bestraling en chemotherapie.
Blijkbaar zou het nu allemaal goed zitten. Na de laatste behandeling vroeg ze haar arts of nu echt niets meer kan doen. Gewoon afwachten. Gewoon? Binnen drie maanden op controle.
Ze heeft het gevoel tegen de muren op te lopen en ze wil zelf iets kunnen doen. Zo lang de behandeling nog loopt heb je eigenlijk de tijd niet om te denken. Je agenda wordt bepaald door het ziekenhuis. Je levert je in en je hoopt dat de dokters weten wat ze doen. Nu pas dringt het door.
Deze training is voor mensen die zelf wat willen doen. Of het ook aan de ziekte zelf iets doet? We hebben geen reden om dat aan te nemen. Daar gaat het ook niet over. Het gaat over hoe omgaan met al die onrust, die gedachten en gevoelens die onvermijdelijk bij een ziekte als kanker horen. Lijden aan kanker is voor een groot deel lijden aan het weten dat je kanker hebt.
We zijn er destijds mee begonnen in het Helen Dowling Instituut om naast de gespreksgroepen ook een andere vorm van groepsbehandeling aan te kunnen bieden. Niet iedereen heeft de behoefte om in een groep zijn ziel bloot te leggen. Sommige mensen vragen heel concreet naar handvatten: Hoe ga ik om met…?
Er zitten meer dan twintig mensen in de groep. Allerlei problemen, ook mensen met burn-out, chronische vermoeidheid, depressie… Ze is blij te ontdekken dat ze zeker niet de enige is met kanker.
In de eerste sessie doen we de bodyscan. Milde open aandacht voor ieder deel van je lichaam. Met deze oefening op cd gaat ze de komende week iedere dag drie kwartier oefenen. Eigenlijk valt het tegen. Ze had gehoopt van wat te ontspannen en in de plaats daarvan ontdekt ze hoe ze van haar lichaam vervreemd geraakt is. Wantrouwen naar dat lichaam dat haar in de steek gelaten heeft, spanning en verdriet, dat is wat naar boven komt.
Ze vertelt het in de tweede sessie. ‘Interessant’ zeg ik tot haar verbazing. Hoezo interessant? Ze begin te ontdekken dat het iets zichtbaar maakt wat door de ziekte stiekem haar leven ingeslopen is. Mindfulness maakt dingen zichtbaar. Inderdaad interessant. Misschien is mildheid een betere optie.
In sessie twee gaat het over grenzen. Het is behoorlijk confronterend. Breng je neus bij je linker knie. Voel hoe je lichaam een grens aangeeft en observeer hoe je met die grens omgaat. Na de oefening is ze in tranen. Niet zozeer omdat ze het allemaal niet zo goed meer kan, maar omdat ze zich realiseert dat het misschien de eerste keer is dat ze bewust rekening houdt met haar grenzen.
Gaandeweg ontstaat er meer vrede met haar lichaam en meer respect. Het is niet omdat je lichaam zo geleden heeft dat je het moet negeren of afstoten. Ook je lichaam vraagt om aandacht, milde open aandacht.
In de volgende sessies verschuift het accent naar omgaan met gedachten en emoties. Kan je ook met de maalstroom in je hoofd omgaan met milde open aandacht? Wat heelt? Ook pijnlijke emoties vragen om ruimte en aandacht.
Een oefening waar ze als maar meer gaat van houden is de ‘drie minuten ademruimte’. Enkele malen per dag, gewoon even stilstaan, voelen en je adem volgen. Soms brengt het rust. Soms maakt het zichtbaar hoe ze weer aan het jagen en veroordelen is. Het worden kleine eilandjes in de dag waarop ze, al was het maar even, er kan zijn en niets moet.
Tien minuten voor sessie vijf begint staat ze aan de deur van mijn bureau. Slecht nieuws. Wellicht een metastase ontdekt in haar lever. Ze wil dat ik het weet voor de sessie begint. Ik heb niets anders te bieden dan even naar haar te luisteren.
Het is alsof de duvel er mee speelt want deze sessie begint altijd met een kort verhaaltje over een vrouw met borstkanker die door een vriendin in de steek gelaten wordt. ‘Hoe vaak doe je dat met jezelf, hoe vaak laat je jezelf in de steek als je met iets zit?’, gooi ik de groep voor de voeten. Bij de oefening vraag ik haar om naast mij te zitten. De uitnodiging is om te zitten met iets waar je mee zit. Het niet te ontkennen of weg te duwen en er ook niet in te verdwijnen maar een ruimte te creëren waar je bestaansrecht hebt, ook met al die dingen waar je mee zit.
De rest van de sessie gaat over communicatie en is altijd een beetje hilarisch. Er zit veel humor in. Een welkome afwisseling. Iedereen gaat in high spirits naar buiten.
Bij de volgende sessie staat ze weer aan mijn deur. Om mij te bedanken. Er is nog altijd geen zekerheid over de mogelijke metastase, maar het helpt haar enorm om met de angst en de onzekerheid om te gaan.
Bij de laatste sessie komt de groep een beetje verrassend tot de ontdekking hoe ze toch echt een groep geworden zijn, ook al is er weinig gepraat en weten ze nog maar weinig van elkaar. In de pauze worden email adressen uitgewisseld. Iedereen vindt acht weken te kort. ‘Hoe kan je het oefenen verder zetten?’ is nu het thema. Iedereen op zijn manier.
Enkele maanden later zie ik haar terug op een terugkomdag. Het was toch geen metastase. Wel veel angst nog doorstaan. Of ze er nog iets mee doet? Het heeft een plek gevonden in haar leven. Bij alles wat ze doet eigenlijk. En iedere keer als ze weer onder de CT moet en de angst haar naar de keel grijpt weet ze dat ze bij haar adem kan zijn. Het is een stuk draaglijker geworden. Ze begint haar leven weer in handen te krijgen.
Wat is Mindfulness Training?
Mindfulness Training gaat over het omgaan met stress. Het is duidelijk dat het hebben van een ernstige ziekte als kanker een belangrijke bron van stress is. Mindfulness is wel geen relaxatie. ‘Je temt een wild paard niet om er een tamme ouwe knol van te maken, maar om er mee te kunnen rijden’, zei een zenleraar. Er is niets mis met relaxatie. Het is zelfs noodzakelijk om je bij momenten uit de drukte terug te trekken. De boog kan niet altijd gespannen staan. Maar als je verdrietig bent of blij, als je woedend bent of smoorverliefd, als je huis in brand staat of je hebt net de lotto gewonnen, dan is relaxatie niet echt aan de orde. Als het ons zou lukken in die ogenblikken perfect te ontspannen, dan lopen we het risico dat de intensiteit van het leven ons helemaal ontgaat. Het is niet de bedoeling om een perfecte zombie te worden, Soms staat de boog gespannen.
Relaxatie richt je aandacht en haalt je daarmee even uit de werkelijkheid, mindfulness brengt je er weer middenin. Mindfulness is een bijzondere kwaliteit van aandacht.
- De aandacht is open en onbevangen.
Aandacht is gewoonlijk selectief. Sommige ervaringen krijgen een voorkeursbehandeling en andere worden naar de achtergrond gedrukt. In Mindfulness Training streven we er naar alle inkomende ervaringen gelijk te behandelen en dezelfde aandacht te geven.
- De aandacht is mild en niet oordelend.
Open aandacht zonder mildheid zou zonder meer een vorm van wreedheid zijn. Er komt zoveel in je aandacht op, gewenste dingen maar ook gedachten, gevoelens en indrukken die je helemaal niet zo ziet zitten. Het is belangrijk hierbij een milde niet oordelende houding aan te nemen.
- Indrukken, gedachten en gevoelens worden gezien als gebeurtenissen.
Je bent je gedachten niet. Wat er aan gedachten of andere inhouden opkomt wordt gezien als iets dat gebeurt, zonder dat je je er mee identificeert.
Wat zijn de effecten van Mindfulness Training?
- Het is prettig.
Relaxatie en mindfulness training zijn beide prettig, maar op een andere manier. Ze verhouden zich tot elkaar als zonnebaden tot sporten. Mindfulness training vraagt meer discipline maar het kan een intens gevoel van bevrediging geven.
- Het leert je de werkelijkheid beter kennen.
Door onbevangen aandachtig aanwezig te zijn bij wat er gebeurt, leer je jezelf en de wereld beter kennen. Je ziet het spel van actie en reactie. Je ziet ook jezelf bezig en je wordt vertrouwd met je eigen automatische reacties.
- Het helpt automatismen voorkomen.
Het Engels laat toe een onderscheid te maken tussen ‘to react’ en ‘to respond’. In het eerste is de reactie reflexmatig en automatisch. In het tweede geval is er een moment van aandacht tussen stimulus en respons wat ruimte maakt voor keuzevrijheid. Dit is bij voorbeeld van belang wanneer stressvolle stimuli oude depressieve patronen dreigen te activeren.
- Zelfhelend vermogen.
Mindfulness training bevordert veranderingsprocessen maar dan wel op een heel andere manier dan psychotherapie. In de dialoog eigen aan psychotherapie wordt het proces van verandering geleid, benoemd, vorm gegeven. Door mindfulness ontstaat een spontane openheid die ruimte maakt voor verandering, zonder dat je van tevoren weet waar die verandering toe leidt.
Toepassing van Mindfulness Training in het ziekenhuis
Uit het voorgaande moge al blijken dat mindfulness meer geschikt is voor de ‘wilde paarden’, voor die problemen en situaties waar relaxatie niet echt aan de orde is en maar beperkt succes zou hebben.
Aan het University of Massachusetts Medical Center startte Kabat-Zinn met een acht weken durend stressreductieprogramma dat ondertussen door veel algemene ziekenhuizen overgenomen is. Het richt zich zowel op het omgaan met stress veroorzaakt door ernstig lichamelijk ziek zijn, als op stress die zelf oorzaak is van lichamelijke klachten. Studies toonden gunstige effecten bij pijn, bij angst, bij vermoeidheid en op het emotioneel welbevinden bij ernstige ziekten als kanker.
De training richt zich tot mensen die niet alleen maar passief willen afwachten, maar zelf actief willen bijdragen aan hun eigen welzijn. Het is geen op zichzelf staande behandeling van lichamelijke of psychische problemen. Het is wel bedoeld als ondersteuning bij aandoeningen die ingrijpende behandelingen of een lange fase van herstel vergen. Ook partners en naaste familieleden van patiënten kunnen deelnemen.
Tijdens de sessies worden de oefeningen aangeleerd en besproken. Er is ruimte voor uitwisselen van ervaring. Het echte leren gebeurt tijdens het dagelijkse oefenen thuis. Wie deelneemt, verbindt zich om gedurende deze acht weken drie kwartier per dag voor zichzelf te reserveren en thuis te oefenen.
Dat wil niet zeggen dat je er bent na de training. Het is maar een begin van iets. Daarna is het aan jou om te zien hoe je wat je geleerd hebt een plek kunt geven in je leven. Op de manier die bij jou past, ieder op zijn eigen manier. Dat is ook het mooie er aan.
