De meeste mensen in Nederland weten dat ze voldoende te eten hebben, dat hun wereld relatief veilig is en dat er mensen zijn waarmee ze zich verbonden kunnen voelen. We hoeven deze fundamentele behoeften in het algemeen niet te bevechten. Deze situatie geldt helaas lang niet voor iedereen. Een voorbeeld: kinderen die onveilig opgevoed worden en in een situatie van voortdurende conflicten moeten verblijven, hebben andere ervaringen. En als het vervolgens komt tot plaatsing is een residentiële instelling dan zijn ze wederom aan zichzelf overgeleverd om de basisbehoeften te realiseren. Dat deze kinderen het geloof ontwikkelen dat hun wereld niet veilig is, dat verbondenheid niet vanzelfsprekend is en dat vrijheid bevochten moet worden valt dit goed te begrijpen.
De wereld om ons heen vertelt je wie je bent. Dat begint al in de wieg en al daarvoor. Je ouders hebben een wens, je hebt een geslacht en je speelt een rol in je gezin. Je maakt op basis van je ervaringen vervolgens zelf een verhaal over jezelf, waarin je iemand bent waar je je mee identificeert. Dit verhaal vertelt dat je goed of slecht bent, om van te houden of juist niet, dat je erbij hoort of niet, of anderen veilig zijn of niet. We vertellen onszelf een verhaal, niet gebaseerd op feiten, maar op hoe we het beleefd en begrepen hebben. Als je als kind uit huis moest, is de kans groot dat je jezelf het verhaal vertelt dat je een vervelend kind was. Zelfs in de gesloten jeugdzorg waar je terecht kwam, vonden ze je lastig en noemden je gedragsgestoord. Ze pakten je dan vast en zetten je in de isoleer. Eigenlijk voelde je je daar nog het meest veilig, maar alleen, een kind waar niet van te houden viel, waar niemand blij van werd.
Geloven dat het niet vanzelfsprekend is dat we mogen bestaan, dat er van ons gehouden wordt, dat we vrij en autonoom zijn, dat we veilig zijn, leren we. Het Natuurlijke kind in ons, onze aangeboren levensinstelling, voelt zich als vanzelfsprekend verbonden. Echter, maar al te vaak, worden deze fundamentele behoefte niet bevredigd en dan moet je overleven. Zo ontwikkelt zich de Overlever in ons, gebaseerd op conditionering. Het Natuurlijke kind in ons wordt tot zwijgen gedwongen. De Overlever gaat de baas spelen in plaats van dienend te zijn aan het Natuurlijke kind. De gedachten die je geleerd hebt over jezelf in het verleden vormen vervolgens je ideeën over wie je bent. De waarheid is dat al die overlevings-gedachten over jezelf (en de ander) niets meer zijn dat gedachten waarmee je je geïdentificeerd hebt. Je bent dat niet, het zijn je geleerde opvattingen over jezelf en je gedraagt je daarnaar. De Overlever in je, ook wel je Ego genoemd, is de basis van je zelfhaat en dat roept al je huidige misère op.
Als je gelooft dat je niet mag bestaan, dan gaat de Overlever van bestaansrecht een project maken, die gaat het proberen te organiseren. Bijvoorbeeld door de ander alle ruimte te geven in de hoop zo het eigen bestaansrecht te verdienen. Daarmee zorgt het individu ervoor dat, zolang hij bezig is zijn bestaan te verdienen, zijn eigenheid (Natuurlijke kind) juist niet kan bestaan in het contact.
Als je gelooft dat verbondenheid niet vanzelfsprekend is, dan moet de Overlever aan het werk. De Overlever gaat een strategie bedenken om verbondenheid tot stand te brengen. Hij zal wellicht proberen in de smaak te vallen en conflicten vermijden. Als er zo een verbinding tot stand komt, dan is dat op basis van een image. Een andere manier om verbondenheid af te dwingen is dominant te worden en verbondenheid te eisen. De strategie van de Overlever, met de daaraan gekoppelde agressieve en onderdanige trekjes, zorgt er juist voor dat de vanzelfsprekende verbondenheid van het Natuurlijke kind geen kans krijgt. Het geloof van onverbondenheid heeft de macht overgenomen.
In onze cultuur wordt het Ego steeds belangrijker en dat gaat ten koste van vanzelfsprekende verbondenheid en het “mogen bestaan” wordt aan voorwaarden onderworpen. We moeten succesvol en productief zijn en de ander is een concurrent, een tegenstaander die we gewapend tegemoet treden. De ervaring wordt gekleurd door een “Ik-tegen-de-wereld houding”, in plaats van het verbonden “In-de-wereld-zijn” van het Natuurlijke kind. Je hebt je identiteit gebouwd rond een gedachte, een veronderstelling, een geloof. Die gedachte kreeg vervolgens steeds meer invloed op je en je oefent er dagelijks mee in de praktijk. Ook ons neo-liberale systeem ziet mensen als klant of als middel en gedraagt zich als vijand van de onderlinge verbondenheid, waardoor mensen zich machteloos en breekbaar ervaren.
Veel mensen identificeren zich met die Overlever, terwijl het oorspronkelijk een gedachtengang was. Je gedrag gaat daarbij vaak ten koste van een andere persoon, een groepering of een land. Dag in dag uit moet het vijandbeeld in stand gehouden worden. De oorlog binnen jezelf manifesteert zich buiten je. Door het buitensluiten van het Natuurlijke kind en het planmatig willen bereiken van bestaansrecht, verbondenheid, veiligheid en vrijheid, bereik je juist het tegenovergestelde. Aan de basis hiervan staat je geloof dat je een individu bent dat losstaat van de ander. Je houdt jezelf steeds weer het verhaal voor dat je je bestaansrecht moet verdienen, dat je een strategie moet toepassen. Daarom is er strijd in jezelf en met de ander. Je bent een emotioneel onverschillig individu geworden naar je omgeving, die niet meer eerlijk durft te zijn, niet naar de ander en niet naar jezelf. Lao Tzu, een stichter van het Taoisme sprak: “Trying to grasp things, you wil lose them”.
Rob van Boven (1951) is psycholoog en geregistreerd psychotherapeut. Hij was consultant voor verschillende organisaties (drugs en verslaving counseling, vaardigheden workshops) en werkte vijftien jaar als een behandelingscoördinator in een psychiatrische instelling. Bij Rob van Boven wordt het geloof van de overlever bewust gemaakt en een juiste plaats gegeven. Het doel is om los te komen van de dwang van het geloof en bewustzijn te ontwikkelen naast deze denk- en voelpatronen. Hoe meer je van het geloof van de overlever bevrijd bent, zonder het te bestrijden, maar door het de juiste plek te geven, hoe vrijer je kan leven.
Luuk Mur ( 1952) is psycholoog en heeft een drietal boeken geschreven over de door hemzelf ontwikkelde hulpverleningsmethode communitysupport. Hij is lid van de Dzogchen Community Nederland. Dzogchen is een vorm van Tibetaans boeddhisme waarbij veel belang wordt gehecht aan de ontwikkeling van individueel bewustzijn. Bij deze traditie streeft men naar non-dualiteit van het bewustzijn. Mensen zijn zich niet alleen bewust ( je weet dat je dit leest), maar je kunt je ook bewust zijn van dit eerste bewustzijn. Dit meta-bewustzijn wordt ‘gewaarzijn’ genoemd.
Inge Veerkamp zegt
Rob, laat dit stuk nu synchroon lopen met het ‘replacement child’ waarover ik belde afgelopen week. Mooi geschreven!
Groet, Inge