In de serie Tweespraak praten Rob en Luuk over een actueel onderwerp. Vandaag is het thema het afschaffen van negatieve gevoelens en pijn die zelf een ziekte lijkt te zijn geworden.

Luuk: Onlangs sprak ik een oud klasgenoot van me. Hij vertelde me dat hij ‘negatieve’ gevoelens afgeschaft had. Hij was van mening dat veel mensen verkeerd bezig zijn, met hun zorgen, angstgevoelens, schaamte, jaloezie en vijandigheid. Nergens voor nodig en je schiet er niets mee op, dood gaan we toch, kwam zijn levenskunst er samengevat op neer.

Ook in boeddhistische kringen lijkt het er soms op dat er een onderverdeling gemaakt wordt tussen ‘negatieve’ gevoelens en ‘positieve’ gevoelens. En als je dan in staat bent om geen negatieve gevoelens te ervaren, dan is dat prijzenswaardig. Mogelijk dat de nadruk op het ontwikkelen van liefde, tolerantie en compassie hier een rol in speelt.

Het gesprek ging vervolgens over op de fysieke klachten die hij had. Met name in zijn rug had hij al jaren last van hevige pijn. En het vreemde is, vertrouwde hij me toe, op de foto’s die er gemaakt zijn, is niets te vinden.

Ongeveer 20 procent van de bevolking in de westerse wereld heeft chronische pijnklachten. Soms is er op een foto weefselafwijking te zien, maar als dit operatief weggehaald is, kan de pijn onveranderd blijven. En vaak hebben mensen met dezelfde zichtbare weefselschade geen pijn. Chronische pijn kan door meerdere factoren veroorzaakt worden, anders gezegd je kan mensen met chronische pijn niet over één kam scheren. Soms lijkt het er op dat het pijnsysteem op hol is geslagen, als een alarmsysteem dat niet meer uit wil. De pijn lijkt een ziekte geworden en niet langer een symptoom. Nu kan het zo zijn dat als de medisch specialisten nog betere onderzoeksmiddelen tot hun beschikking krijgen er toch een oorzaak gevonden kan worden. Maar het is ook aannemelijk dat er mensen zijn die fysieke klachten hebben, zonder fysieke oorzaak.

Ik kan me voorstellen dat de overlever in ons, sommigen noemen dit ego, zich concentreert op lichamelijke pijn, teneinde iets dat veel onverdraaglijker is, buiten het bewustzijn te houden. Chronisch lichamelijke pijn als middel om emoties buiten het bewustzijn te houden.

Rob: Mensen onderscheiden blijkbaar positieve en negatieve gevoelens. Vanuit mijn visie is dat volstrekt misplaatst. Gevoelens zijn waarschuwingssignalen, ze attenderen ons op iets. Als de term negatieve gevoelens wordt gebruikt dan verwijst dat naar een situatie die onprettig voor ons is. Het gevoel daarbij is juist helpend als aansturing om iets te doen aan die nare situatie. Zouden we dat gevoel niet hebben, dan laten we zeer waarschijnlijk de vervelende situatie bestaan met alle gevolgen van dien. Ons lichaam kan bijvoorbeeld wel eens klachten gaan geven.

Verder zijn we in staat om een gevoel te maskeren met een ander gevoel. We kunnen geleerd hebben dat we ons niet angstig dienen te voelen, dat zou zwak kunnen zijn en zwak mogen we kennelijk niet zijn van onszelf. De angst kunnen we maskeren met boosheid. Hoe bozer ik me voel des te minder ik in contact ben met mijn angst. Andersom kan het zo zijn, dat we geleerd hebben dat boosheid voelen gevaarlijk en oncontroleerbaar is. We kunnen onszelf in een staat van angst houden om maar niet in contact met boosheid te zijn.

Sommige mensen hebben in hun jeugd geleerd, dat je maar beter geen gevoelens kan hebben die verwijzen naar je kwetsbaarheid en afhankelijkheid. Als kind voelde je deze emoties aanvankelijk wel, maar het uiten ervan haalde niks uit en je stond er alleen voor. Een geloof ontwikkelen dat je aan deze gevoelens niks hebt, is dan niet verwonderlijk. Het probleem is ook in dit geval niet gelegen in de onprettige gevoelens, maar in de situatie. Het kind voelt, maar het wordt er alleen mee gelaten en de nare situatie verandert niet. Een geloof ontwikkelen van “ik ben onaanraakbaar” gecombineerd met het buiten het bewustzijn houden van gevoelens die verwijzen naar kwetsbaarheid en afhankelijkheid is dan niet onwaarschijnlijk. Het beschermt tegen het besef van machteloosheid en eenzaamheid. Als je dit eigen gemaakt hebt, reageer je niet meer op situaties die schadelijk voor je zijn. Ook al luister je niet meer naar gevoelens die je er op wijzen dat je je in een nare situatie bevindt en handel je niet, de effecten zijn er wel. Niet luisterend kunnen we wel kapot gaan, ook ons lichaam. Als gevolg hiervan kan de fysieke pijn ons ‘helpen’ om pijnlijke emotionele gevoelens meer buiten ons bewustzijn te houden.

Luuk: Mijn klasgenoot werd door zijn ouders ernstig verwaarloosd. Zijn jeugd was een vernederende ervaring. De woede die dit bij hem opriep, kon hij als kind niet ervaren, omdat hem dit in conflict zou kunnen brengen met zijn driftige vader. Op volwassen leeftijd ontwikkelde hij chronische pijn in de rug. Hij staat nu bekend om zijn vriendelijkheid, is een overtuigd pacifist en voelt hij zich aangetrokken tot het boeddhisme. Het woedende deel van zijn persoonlijkheid blijft verborgen.

Dr. J. Sarno (1923-2017), tot zijn pensioen arts en professor in de revalidatie geneeskunde in New York, heeft zich veel met pijnklachten zonder aantoonbare fysieke oorzaak bezig gehouden(1). The MindBody Syndroom (TMS) noemde hij het. Hij had de overtuiging dat de geest lichamelijke pijn kan gebruiken als afleiding van pijnlijke emoties. Is dat het geval dan helpen operaties, fysiotherapie, acupunctuur, chiropractie, pijnmedicatie of injecties met corticosteroïden niet.

Volgens hem is genezing mogelijk als de persoon begrijpt wat er aan de hand is, namelijk dat er emoties zijn die hij weliswaar niet ervaart, maar die niettemin wel de lichamelijke pijn veroorzaken. Als de patiënt na kan denken over wat hem onbewust van slag brengt, dan hebben de pijnklachten geen doel meer en verdwijnen. Door een nieuwe betekenis aan de pijn te geven, kan een ander patroon ontstaan en kan het pijnalarmsysteem tot rust komen.

Rob: De overlever in deze persoon (het ego) en de volwassene kunnen samen geloven heel pacifistisch te zijn. Terwijl hij intern een agressieve houding aanneemt naar het kwetsbare deel van zijn interne gezin. Overlever en volwassene ontnemen het kwetsbare deel het bestaansrecht. Dit kwetsbare deel kan zich gaandeweg zeer eenzaam, machteloos en woedend voelen. De overlever kan zich daardoor gerechtvaardigd weten deze belevingen buiten het bewustzijn te houden en gericht te blijven op het lichaam. Als het kwetsbare deel systematisch is uitgesloten in het bewustzijn en het komt toch in het bewustzijn, dan is er een gerede kans dat de volwassene en de overlever op hun beurt verdwijnen uit het bewustzijn en de persoon zich enkel nog kan identificeren met het kwetsbare deel. Dit kwetsbare deel van de persoonlijkheid voelt zich echter niet welkom in de wereld. Het is dan een herhaling van het oude niet te verdragen trauma dat hij als kind ervoer. In de therapie moet hiermee rekening gehouden worden. Met dit verhaal wil ik duidelijk maken dat de manier van overleven van deze man nogal wat voeten in de aarde heeft om het los te kunnen laten.

1. John E. Sarno ( 2006), The divided mind.

Voor meer informatie over de behandeling van pijnklachten waarvoor geen lichamelijke oorzaak gevonden kan worden zie de website van neuroloog Marten Klaver: limbischeverklaring.nl.

Rob van Boven (1951) is psycholoog en geregistreerd psychotherapeut. Hij was consultant voor verschillende organisaties (drugs en verslaving counseling, vaardigheden workshops) en werkte vijftien jaar als een behandelingscoördinator in een psychiatrische instelling. Bij Rob van Boven wordt het geloof van de overlever bewust gemaakt en een juiste plaats gegeven. Het doel is om los te komen van de dwang van het geloof en bewustzijn te ontwikkelen naast deze denk- en voelpatronen. Hoe meer je van het geloof van de overlever bevrijd bent, zonder het te bestrijden, maar door het de juiste plek te geven, hoe vrijer je kan leven.

Luuk Mur ( 1952) is psycholoog en heeft een drietal boeken geschreven over de door hemzelf ontwikkelde hulpverleningsmethode communitysupport. Hij is lid van de Dzogchen Community Nederland. Dzogchen is een vorm van Tibetaans boeddhisme waarbij veel belang wordt gehecht aan de ontwikkeling van individueel bewustzijn. Bij deze traditie streeft men naar non-dualiteit van het bewustzijn. Mensen zijn zich niet alleen bewust ( je weet dat je dit leest), maar je kunt je ook bewust zijn van dit eerste bewustzijn. Dit meta-bewustzijn wordt ‘gewaarzijn’ genoemd.