De overlevingsstand van de beschaving

Wat trauma doet met een mens, doet het ook met een cultuur.
Onze beschaving leeft in de overlevingsstand. In plaats van te leven vanuit verbondenheid en bezieling, heeft de overlever het overgenomen. Zowel Iain McGilchrist als het boeddhisme wijst ons op een weg terug naar heelheid.

In onze tijd lijkt de wereld steeds sneller te draaien, terwijl de ziel zoekraakt.
De Schotse filosoof, psychiater en cultuurdenker Iain McGilchrist beschrijft hoe de linkerhersenhelft — gericht op controle, orde en zekerheid — de regie heeft overgenomen van haar intuïtieve tegenhanger. Het is een treffende metafoor voor zowel onze cultuur als onszelf. Wat zich in het brein voltrekt, weerspiegelt zich in de samenleving: we leven met een scherp verstand, maar met een verdoofd hart.

McGilchrist ziet de rechterhersenhelft als de wijze meester en de linker als diens overijverige gezant. Waar de gezant ooit in dienst stond van het geheel, gedraagt hij zich nu als heerser. In dat beeld herkennen we de moderne mens: gedreven door cijfers, protocollen en algoritmen, maar vervreemd van directe ervaring.

Die maatschappelijke vervreemding lijkt op wat zich in een mens afspeelt na een trauma.
Wie diep gekwetst is, leert overleven. De innerlijke overlever neemt de leiding: hij wil nieuwe pijn vermijden, onderdrukt emoties en vertrouwt op controle en handelen. Zo ontstaat er een breuk tussen ervaren en verklaren, tussen mens-zijn en beheersen — dezelfde innerlijke splitsing die McGilchrist in onze cultuur weerspiegeld ziet.

Misschien is het collectieve trauma van deze tijd geen enkele ramp, maar een langdurige ontkoppeling van betekenis. We weten meer dan ooit, maar begrijpen minder. We zijn constant verbonden via schermen, maar worden zelden echt geraakt. We streven naar veiligheid, maar verliezen onze verbondenheid — wat juist onveiligheid versterkt. En net als bij een getraumatiseerd individu groeit de angst voor kwetsbaarheid, afhankelijkheid en stilte: domeinen van de rechterhersenhelft, van het hart.

Toch gloort er hoop — niet in nóg meer kennis of controle, maar in het hervinden van gesprek en relatie.
McGilchrist vindt die hoop ook in het boeddhisme: in mindfulness, compassie en aanwezig zijn in het moment. Niet toevallig is juist deze traditie — ontstaan in een cultuur die minder op beheersing en meer op overgave aan het bestaan is gericht — uitgegroeid tot een bron van herstel. Boeddhistische meditatie is niet gericht op ‘denken over’, maar op ‘zijn met’. Ze opent de poort naar directe ervaring, waar stilte en gewaarzijn opnieuw de leiding nemen.

Diezelfde weg zien we in het herstel van het innerlijke gezin: waar de overlever leert loslaten, de volwassene leert luisteren en het authentieke kind weer mag spelen. Evenwicht ontstaat niet door méér denken, maar door opnieuw te voelen wat het betekent om te leven. Zo bezien is de boeddhistische oefening geen vreemde eend in de bijt van onze cultuur, maar een noodzakelijke tegenstem — een uitnodiging om te herinneren wat we zijn vergeten.

Misschien begint het herstel van onze beschaving met iets eenvoudigs:
een adem, een stap, een ogenblik van stilte waarin de wijze meester — heel even — zijn vrijheid hervindt.
Want de wereld is niet gemaakt om te kennen, maar om mee in gesprek te blijven.

Rob van Boven (1951) is psycholoog en geregistreerd psychotherapeut. Hij was consultant voor verschillende organisaties (drugs en verslaving counseling, vaardigheden workshops) en werkte vijftien jaar als een behandelingscoördinator in een psychiatrische instelling. Bij Rob van Boven wordt het geloof van de overlever bewust gemaakt en een juiste plaats gegeven. Het doel is om los te komen van de dwang van het geloof en bewustzijn te ontwikkelen naast deze denk- en voelpatronen. Hoe meer je van het geloof van de overlever bevrijd bent, zonder het te bestrijden, maar door het de juiste plek te geven, hoe vrijer je kan leven.