Bloedlanden

In 2010 publiceerde hoogleraar geschiedenis, gespecialiseerd in de Holocaust en Oost-Europa Timothy Snyder zijn indrukwekkende boek Bloodlands. Deze ‘bloedlanden’ zijn Polen, de Baltische staten, Oekraïne en Wit-Rusland. Tussen 1933 en 1945 werden hier zo’n 14 miljoen mensen vermoord, een derde kwam voor rekening van Stalin en twee derde voor die van Hitler. Niet meegerekend zijn onder andere zij die omkwamen bij bombardementen of bezweken in de concentratiekampen van de nazi’s en de sovjets. Ook de gedode soldaten zijn niet meegerekend. Dit artikel gaat in op enkele aspecten van het boek.

Dit gebied, waar ook het grootste deel van de Europese Joden leefde, viel binnen de veroveringsplannen van zowel Stalin als Hitler. Auteur Timothy Snyder wijst erop dat concentratiekampen geen vernietigingskampen waren. De meeste Europese joden stierven door de zogeheten ‘shoah door kogels’ in diepe kuilen. Ze stierven in de mobiele gaskamers en in de vernietigingskampen Chelmno, Belzec, Sobibór, Treblinka en Auschwitz. Auschwitz was een concentratie- en vernietigingskamp. Deze feiten zijn volgens Timothy Snyder niet los te zien van het gegeven dat in twaalf jaar tijd meer veertien miljoen mensen door de twee regimes zijn vermoord. Hij schrijft: ‘Today there is widespread agreement that the mass killing of the twentieth century is of the moral interest for the twenty-first. How striking, then, there is no history of the bloodlands. Mass killings separated Jewish history from European history, and east European history from west European history. Murder did not make the nations, but still conditions their intellectual separations, decades after the end of National Socialism and Stalinism’, bladzijde xix van het voorwoord.

Collectivisering

Stalin stelde rond 1928 voor om door collectivisering de landbouw onder totale staatscontrole te brengen om hierdoor de arbeiders te kunnen voeden en zich te verzekeren van hun steun. Hierbij was het ook de bedoeling om opbrengsten van oogsten naar het buitenland te exporteren in ruil voor deviezen om de Sovjet industrie te kunnen financieren.

Stalin wist tevoren dat zijn politiek van collectivisering van de landbouw in Oekraïne massaal honger zou veroorzaken. De dictator wilde niet de indruk wekken dat de hongerdood van de Oekraïners veroorzaakt werd door zijn politiek van collectivisering, maar door het tekortschieten van lokale communistische leiders. Zij signaleerden echter dat de problemen kwamen door onder andere het gebrek aan graanzaad, de late oogst, de chaos rond de invoering van de collectivisering in 1931 en ondervoede boeren die hun werk niet konden doen.

In december 1932 besloot Moskou Oekraïense communisten af te voeren naar goelags. Zij zouden de Sovjetpolitiek hebben misbruikt om het Oekraïense nationalisme te verspreiden waardoor nationalisten de inzameling van graan zouden saboteren. Weerspannige boeren werden geëxecuteerd of gedeporteerd. Sovjet Oekraïne was een multinationale republiek, de honger trof niet alleen Oekraïners, maar Russen, Polen, Duitsers en vele anderen.

Gruwelijk

Overleven was een morele en fysieke aangelegenheid, schrijft Snyder. De goeden stierven het eerst. ‘In 1933 was Oekraïne vol wezen en soms namen mensen ze in huis. Echter, zonder voedsel was er weinig dat zelfs de vriendelijkste vreemdeling kon doen voor zulke kinderen. De jongetjes en meisjes lagen verspreid op lakens en dekens en aten hun eigen ontlasting, wachtend op de dood.’

In de herfst van 1933 werd in de Oekraïense dorpen de oogst binnengehaald door soldaten van het Rode Leger, communistische activisten, arbeiders, studenten en uitgeputte boeren. Kolonisten uit Sovjet Rusland namen de lege huizen en dorpen over en het eerste wat ze moesten doen was het verwijderen van lijken van de vorige bewoners. ‘Vaak vielen de rotte lijken in hun handen uit elkaar. Soms keerden de nieuwkomers terug naar huis, omdat hoe je ook schrobde of verfde niets nam de stank weg. Maar soms bleven ze.’ De samenstelling van de Oekraïense bevolking veranderde in het voordeel van het aantal Russen.

Berichten

Af en toe sijpelden er berichten over de hongersnood en dood door in de Amerikaanse en Europese pers, maar ze werden meestal niet voor waar aangenomen. Er was niemand die Stalin beschuldigde van de hongersnood en Hitler schreef de hongersnood in Oekraïne toe aan het falende Marxistisch systeem in een land dat de graanschuur van een wereld was. Journalisten wisten minder dan diplomaten, maar de meeste van hen wisten wel dat er miljoenen mensen van de honger stierven.

Zelfs de Oekraïners buiten de Sovjet-Unie hadden maanden nodig om te beseffen wat er aan de hand was. Ze begrepen het pas echt in 1933, maar toen waren de slachtoffers al overleden. Oekraïense kranten in Polen schreven over de hongersnood en Oekraïense politici in Polen organiseerden protestmarsen. Een feministische organisatie probeerde een internationale boycot door vrouwen van Russische producten van de grond te krijgen. President Roosevelt werd verschillende keren benaderd, maar hij streefde naar goede relaties met Rusland en het Russische graan kwam goed van pas. Bovendien slaagde de Sovjet propaganda erin het buitenland een rad voor de ogen te draaien.

Molotov-Ribbentroppact

Stalin wijzigde zijn diplomatie naarmate de macht van Hitler groeide en deed hem een opvallend voorstel, dat leidde tot het Molotov-Ribbentroppact (officieel het Niet-aanvalsverdrag tussen Duitsland en de Sovjet-Unie) van 23 augustus 1939. Het niet-aanvalspact bevatte een geheim protocol dat de invloed bepaalde van Rusland en Duitsland in Oost-Europa. Het ging om de toen nog onafhankelijke staten Finland, Estland, Letland, Litouwen Polen en Roemenië. Wat beide regimes bond was de afkeer tegen het bestaan van een onafhankelijk Polen, dat in 1918 was heropgericht. Snyder noemt het ironisch dat recentelijk de moord op meer dan honderdduizend Poolse landgenoten rechtvaardigde, omdat Polen een vergelijkbaar geheim protocol met Duitsland zou hebben afgesproken onder het mom van een niet-aanvalsverdrag.

Annexatie

Een nieuwe fase in de geschiedenis van de bloedlanden begon. Stalin kon zijn moordpartijen op Polen opnieuw beginnen in Polen zelf. Hitler kon er zijn politiek van massamoord uitproberen. Snyder wijdt hoofdstuk 4 Molotov-Ribbentrop Europe aan de gruwelijkheden. Na enkele weken van chaos hadden de Sovjets in het oostelijk deel van Polen hun staat naar het westen uitgebreid en zich ontdaan van de meest gevaarlijke vijanden. De Sovjet Unie bracht de eigen instituties en praktijken naar hun deel van het land.

In het deel ten Westen van de Molotov-Ribbentroplijn konden de Duitsers dit niet doen. In tegenstelling tot de Russen konden zij zelfs niet de indruk wekken rechtvaardigheid en gelijkheid te brengen aan onderdrukte volkeren. Het onafhankelijke Polen had nooit een grote Duitse minderheid gehad, ondanks de leugens van Goebbels.  Snyder beschrijft het doel van Hitler in Bloodlands als: ‘Polishness itself was to disappear from these lands, to be replaced by “Germandom”.’

Hij vermeldt op bladzijde 132 dat door zijn annexaties Hitler ongeveer twintig miljoen Polen, zes miljoen Tsjechen en twee miljoen Joden aan zijn rijk had toegevoegd. Eind 1939 was Duitsland op zijn kruistocht voor raszuiverheid Europa’s grootste multinationale staat geworden op de Sovjet Unie na.

Europese Joden

In de bloedlanden overlapte het kwaad van het nazi- en sovjetregime. Niet alleen kwamen de slachtoffers uit dit gebied, maar het was ook het centrum van de moord op mensen van elders. De Duitsers vermoordden ongeveer 5,4 miljoen Joden. Ongeveer 4 miljoen hiervan waren Poolse, Sovjet, Litouwse en Letse Joden. De rest kwam uit andere Europese landen. De grootste groep van buiten de regio, uit Hongarije. Als Roemenen en Tsjechoslowaken worden meegeteld dan kwam bijna 90% van de slachtoffers van de Holocaust uit Oost- Europa. De kleinere Joodse bevolking uit West- en Zuid-Europa werd naar hier gedeporteerd om te sterven.

Timothy Snyder baseert zijn boek Bloodlands vaak op bronnen die uit archieven stammen van de voormalige Sovjet Unie, die in 1991 beschikbaar kwamen. Het mensbeeld dat uit dit alles tevoorschijn komt is weinig verheffend. Al me al is het een verschrikkelijk boek, maar mede gezien de actualiteit is het ook een noodzakelijk boek. Hoe diep kan de mensheid nog zinken?