In bekwame politieke handen is de geschiedenis een krachtig wapen. Zij biedt niet alleen een aantrekkelijk toekomstbeeld, maar is ook een verklaring voor het heden. Ambitieuze leiders wereldwijd maken er gebruik van. Hierover gaat het boek van historicus Ivo van de Wijdeven De macht van het verleden. Dit artikel geeft een indruk van het derde hoofdstuk Turkije De nieuwe sultan.
Historici beweren dat Poetin 19deeeuwse geopolitiek bedrijft, ook zijn geschiedschrijving stamt uit die tijd. De Europese natiestaten kregen toen vorm en hun nationale geschiedenis werd geboren. Historici gingen op zoek en presenteerden de natiestaat als een onvermijdelijk eindpunt van een historisch verhaal, met een ver mythisch verleden als oorsprong. Ook Recep Tayyip Erdogan grijpt terug op het verleden om zijn politiek te rechtvaardigen en Turkije achter zich te verenigen.
Neo-ottomatisme
Op 29 mei 2022 woonde een half miljoen mensen een show bij waarin de Hagia Sophia het stralend middelpunt was. President Erdogan hield een donderende toespraak: ‘Onze voorouders hebben het Byzantijnse Rijk begraven. Laten we hopen dat wij – door keihard te werken aan onze visie voor 2053 – uiteindelijk in staat zijn om de Byzantijnen die vandaag tegen ons samenspannen naar de vuilnisbelt van de geschiedenis verwijzen’, bladzijde 156. Erdogans beleid wordt vaak samengevat als ‘neo-ottomanisme’, gericht op het herstel van de grootsheid van het Ottomaanse Rijk.
Osmaanse Rijk
Het islamitische Ottomaanse of Osmaanse Rijk bestond van 1299 tot 1922 en werd gesticht door Osman I. Dit rijk volgde op het Seltsjoekse sultanaat Rûm. De Seltsjoeken brachten stabiliteit in de middeleeuwse moslimwereld, maar na de verwoestende Mongoolse invasies namen de Ottomanen de fakkel over.
Het rijk dijde steeds verder uit en werd een geduchte wereldmacht. Op het hoogtepunt strekte het zich uit van de poorten van Wenen tot de Golf van Aden en van Algiers tot de Perzische Golf. Vooral in de Balkan en rond de Zwarte Zee werden talloze oorlogen uitgevochten. ‘Meer dan vierhonderd jaar was niet de tsaar maar de sultan de grote boeman.’ Veel Turken en hun president kijken met weemoed terug op deze periode.
Erdogans critici wijzen erop dat hij van een hervormingsgezinde politicus is veranderd in een per decreet regerende autocraat die zich van het Westen afkeert en het leiderschap van de islamitische wereld nastreeft. In 2017 trok hij alle macht naar zich toe met een grondwetswijziging, die veel weg heeft van Poetins ‘soevereine democratie’. Volgens hem was de wijziging nodig om rust en evenwicht te garanderen na de couppoging in 2016.
Balkan
Een eeuw na de laatste Balkanoorlog in 1913 is Turkije weer terug op de Balkan. De wederopbouw na de verwoestende oorlogen op de Balkan boden een uitgelezen kans op grote investeringen in de regio voor Turkse bedrijven en de Turkse overheid. Turkije groeide uit tot een belangrijke economische partner.
Erdogan gooit daar ook een Ottomaans sausje overheen. Het land investeert gigantische bedragen in het restaureren van Ottomaans erfgoed, in Bosnië en Herzegovina, Albanië, Kosovo en Noord-Macedonië. Dit gerestaureerde erfgoed is niet alleen populair onder Turkse toeristen, maar wil ook pro-Turkse sentimenten onder de moslims op de Balkan bevorderen. Over het algemeen is de blik van de moslimgemeenschappen op de Balkan gericht op Turkije. Dit komt ook doordat de EU weinig uitzicht biedt op lidmaatschap, aldus de auteur.
Zeker in landen met sluimerende etnische conflicten tussen christelijke en islamitische bevolkingsgroepen wordt de terugkeer met wantrouwen bekeken. Tijdens de relatieve tolerantie van Ottomaanse hoogtijdagen was het geen probleem dat etnische en religieuze bevolkingsgroepen kriskras door elkaar heen leefden, maar bij het uiteenvallen van het rijk werden er opeens grenzen getrokken. Bovendien liggen de Joegoslavische oorlogen nog vers in het geheugen. Ondanks de traumatische verschrikkingen bestaan er nog steeds grensconflicten op de Balkan.
Groot-Turkije
Om de zoveel tijd duiken er sinds 2016 in regeringsgezinde media kaarten op waarop Turkije een stuk groter wordt afgebeeld. De gebiedsuitbreiding is een indrukwekkend Groot-Turkije. Dit is het gevolg van het Nationaal Pact van 1920 waarin de Jonge Turken hun eisenpakket vaststelden voor de vredesonderhandelingen in Parijs, maar die eindigde in het gehate Verdrag van Sèvres. Erdogan is van mening dat de Europese machthebbers met de in 1923 vastgestelde grenzen Turkije ‘opgesloten’ hebben. Als hij echter van de kaarten realiteit zou willen maken, riskeert hij grote problemen met zijn NAVO-partners en met Rusland.
President Erdogan onderhoudt echter liever een pragmatische relatie met Poetin in hun beider wrok ten opzichte van het Westen. Hierom zwijgt hij over de Krim-Tartaren die echter ook tot de 250 miljoen etnische Turken horen. Ook zwijgt hij over het lot van de Oeigoeren in China.
De twee presidenten Erdogan en Poetin grijpen in hun afkeer terug op de geschiedenis en gaan gemakshalve voorbij aan het feit dat de Ottomanen en Russen vijanden waren en tot 1921 twaalf grote oorlogen met elkaar hebben uitgevochten. Meestal trokken de Russen aan het langste eind. Erdogan streeft naar een onafhankelijke rol en blijft daarom aangehaakt bij het Westen, maar opereert als een zelfstandige grootmacht in voormalige Ottomaanse gebieden als het Midden-Oosten en de Balkan.
Naschrift
Voor degenen die een samenvatting zoeken van Erdogans visie op heden en verleden verwijst Ivo van de Wijdeven naar de ronkend nationalistische ‘Kizil Elma Marsi’ (De Mars van de Rode Appel). Naast Alp Arslan, Osman I en Mehmet de Veroveraar figureert Erdogan – zij het kort en met zonnebril – in deze propaganda.
Een aanrader
Ivo van de Wijdeven beperkt zich in zijn zeer leesbare boek en niet tot Rusland en Turkije. De andere hoofdstukken zijn: Polen De Onoverwonnen, China De weg naar de wederopstanding en Het Verenigd Koninkrijk Our Island Story. In het Historisch Nieuwsdagblad benadrukt hij: ‘Het zou mij een lief ding waard zijn als er vaker historisch perspectief bij de actualiteit wordt gegeven. Zodat mensen doorzien dat nationalisten bewust een onvolledig of verdraaid verhaal vertellen.’
Opmerkingen
De Oğuzen waren een van de grootste Turkse stammen in Centraal-Azië. Ze worden al in de 3de eeuw voor onze jaartelling genoemd in Chinese en Griekse kronieken. Veel Turkse stammen die naar het westen trokken, kwamen uit hen voort, zoals de Seltsjoeken, Ottomanen en Turkmenen. De huidige Turken stammen eveneens af van de Oğuzen. De eerste grote emigratie van Turken naar Anatolië begon ongeveer 1000 jaar geleden.
In 1071 heette het Turkse Malazgirt nog Manzikert, in het uiterste oosten van het Byzantijnse Rijk. Het Seltsjoekenleger van sultan Alp Arslan bracht het Byzantijnse Rijk een gevoelige nederlaag toe door het leger van de Byzantijnse keizer Romanus IV te verslaan. Het duurde nog bijna vierhonderd jaar voordat de Ottomaanse Mehmet de Veroveraar Constantinopel zou veroveren. Alp Arslan maakte de weg vrij voor de verovering en islamisering van Anatolië, de kern van het hedendaagse Turkije.
