Toen het Agentschap voor Culturele Zaken opdracht gaf een rapport over religieuze overtuigingen in Japan te maken, was men aanvankelijk door de resultaten verrast. In verhouding tot het aantal mensen die tot een bepaalde religieuze groep in Japan behoorden, kwam men tot het resultaat dat 209 miljoen mensen religieus waren aangesloten. Het probleem? Dit was bijna twee keer de bevolking van Japan!
Deze anomalie leek te suggereren dat Japan zeer religieus is. Uit verder onderzoek is echter gebleken dat dit vreemde resultaat werd veroorzaakt door het meervoudige stemgedrag van de ondervraagden. Veel mensen hadden meerdere mogelijkheden aangekruist. Immers, zoals het oude gezegde gaat: een Japanner is geboren met Shinto riten, getrouwd met christelijke en begraven met boeddhistische riten.
Echter wanneer in een aparte bevraging gepolst werd naar “atheïsme”, ontdekte men dat 31% van de Japanners ook bereid was om de ‘overtuigde atheïst’ aan te kruisen. Als de term ‘religieus niet-gebonden’ werd gebruikt in plaats van ‘atheïst’, was het ja-resultaat zelfs 57%.
Hoe kan een land tegelijkertijd zo atheïstisch en zo religieus zijn?
Volgens de ideeën ontwikkeld door wetenschappers als professor Phil Zuckerman en dr. Nigel Barber, is dit resultaat niet verwonderlijk. Immers, atheïsme wordt meestal beïnvloed door verschillende factoren, waarvan de meeste in Japan terug te vinden zijn. Bekijk de lijst maar eens: het kapitalisme (check), economische stabiliteit (check), politieke stabiliteit (check), existentiële stabiliteit (check).
“Mensen die minder gevoelig zijn voor de vijandige krachten van de natuur voelen zich meer in controle over hun leven en hebben minder behoefte aan religie”, legt dr. Barber uit. Net zoals er ‘geen atheïsten in schuttersputjes’ zijn, gelooft hij dat er minder atheïsten zijn als de wereld relatief stabiel is. “Atheïsme floreert te midden van welvaart, waar de meeste mensen zich economisch veilig voelen.”
Dus wat is er aan de hand? Als we aannemen dat Japan een perfecte voedingsbodem voor een atheïstische gedachte is, hoe kunnen zo veel mensen beweren eveneens religieuze overtuigingen te hebben? Hoe kan een land tegelijkertijd zo atheïstisch en zo religieus zijn? Immers, als je je door de menigte gewrongen hebt op 初 詣 (Hatsumōde – het nieuwjaarsbezoek aan een shinto-tempel), is het moeilijk te geloven dat statistisch gezien een aanzienlijk percentage van die wachtenden zichzelf identificeerden met een ‘overtuigd atheïst’.
“Veel van wat wordt gedaan op Nieuwjaar en お 盆 (het O-Bon festival ) vereist geen voorafgaande of vaste religieuze betrokkenheid van de deelnemers”, verklaart Ian Reader, hoogleraar Godsdienstwetenschappen aan de Lancaster University. “De goden en Boeddha’s worden gezien als ondersteunend en men kan tot hen bidden, zonder de verplichting om zich bij een religieuze organisatie aan te sluiten. Of zelfs zonder geloof in hun bestaan te bevestigen.”
Als auteur van talrijke boeken over het onderwerp, is professor Reader van mening dat de vraag of Japan al dan niet atheïstisch, buiten de kwestie is. “Enquêtes bevragen meestal een bepaalde religieuze overtuiging (shūkyō shin 宗教心 – het hebben van een religieus gemoed), maar dat kan door gewone mensen worden geïnterpreteerd als vragen of ze vertrouwen hebben in een ‘specifieke religieuze organisatie’. De meesten zouden ontkennend antwoorden”, legt hij uit. “Het betekent niet dat ze ‘atheïst’ zijn, in termen van het ontkennen van het bestaan van een god. Deze studies wijzen eerder op een ‘niet helemaal zeker’ houding dan op een vaste regel.”
Zeker een van de grote problemen met te zeggen dat de Japanners ‘atheïst’ zijn, is dat het atheïsme bepaalt dat er een ‘god’ is om niet in te geloven . In plaats daarvan spreken Japanse religies zich niet uit over deze kwestie. Immers, zijn de kami, geesten en groepen voorouders die deel uitmaken van de Japanse inheemse geloofsovertuiging, echt gelijk aan de god van de Abrahamitische religies?
In zijn boek ‘Rush Hour of the Gods’ zegt Neill McFarland dat het heel moeilijk is om de definitie van kami te categoriseren. Elementaire grondbeginselen van het leven, hemellichamen, natuurkrachten, topografische kenmerken, natuurlijke objecten, bepaalde dieren, de geesten van de doden en zelfs invloedrijke mensen kunnen allemaal zonder probleem worden opgenomen in een beknopte omschrijving van de kami. Het is een beetje moeilijk om te zeggen dat je niet gelooft in de ‘natuurlijke krachten’ en ‘fundamentele levensprincipes’!
In plaats daarvan gelooft Ian Reader dat je de Japanse cultuur en religie moet beschouwen als één geheel en dat je beter niet het een van het ander probeert te scheiden. “De Japanse samenleving en cultuur zijn onlosmakelijk verweven met religieuze thema’s”, schrijft hij. “Japanse religie is een diepe en aanhoudende stroom van religieuze motieven verweven met, in plaats van los van, andere aspecten van het Japanse leven en de Japanse maatschappij.”
Met andere woorden, de religie in Japan is niet iets dat je kunt opdelen in ‘geloven’ of ‘niet geloven’. Het is zo overheersend en allesomvattend dat het ene niet kan bestaan zonder het andere. Misschien had de filosoof Daisetsu Suzuki vele jaren geleden toch gelijk. Hij beweerde dat religie zo in de Japanse cultuur verweven zat dat je bijna automatisch deel ging uitmaken van deze ‘religie’ omdat je als Japanner geboren werd en zo deel ging uitmaken van de rituelen en vieringen. Toegegeven, hij had het waarschijnlijk over de Zentraditie, maar iets soortgelijks kan worden gezegd van het shintoïsme.
“De religie-seculiere tweedeling werkt gewoon niet bij de analyse van de Japanse instellingen. Ritueel is alomtegenwoordig op elk niveau van de samenleving. Een overtuigender model is dat van een familie met overlappende rituele gebruiken die ideeën over wederkerigheid, zelfopoffering en afhankelijkheid delen.” Dr. Timothy Fitzgerald van de Universiteit van Sterling stelt: “In een dergelijk breder perspectief, bevrijd van de drang om rituelen en ervaringen in ofwel een ‘religieuze’ of ‘seculiere’ tas te steken, worden bepaalde conceptuele verwarringen voorkomen.”
zeshin zegt
Toen ik mijn visa in Japan moest verlengen kreeg ik een verblijfsvergunning. Een blauw boekje met op de kaft in gouden letters ‘Alien paspoort’ Het woord voor buitenlander is ‘Gaijin'(外, “buiten”) en jin (人, “persoon”).Vrij vertaalt ‘Buitenstaander’. Zelfs als je vloeiend Japans spreekt ben je nog buiten gesloten omdat ‘Giri’ niet te leren is. Giri is de taal van Japan en die bestaat uit: ‘Tussen de regels door’ En nu wil ene professor Zuckerman en kompanen uit vissen hoe religieus Japan is. Ik ken een zenmeester die thee schenkt en de kommetjes laat overstromen, net zo vol als de hoofden van meneer Zuckerman, dr. Nigel Barber,enz. Ik lach me gek en al die Japanners ook, maar dat zie je niet, als ze lachen houden ze hun hand voor de mond.
Pieter van der Zouwen zegt
Boeddhistisch Dagblad: Ontwart en ontwikkelt: Waarom niet genoemd: Spiritualiteit? Met aandacht voor ervaren krachten en invloeden ook zonder een heersende godheid (zoals in theisme en religie)? Lijkt me belangrijk voor Japanners.