Waar komt de leer van het niet-zelf toch vandaan? De Boeddha heeft zich hier namelijk niet over uitgesproken, zegt Thanissaro Bhikkhu.
Het is altijd een genot een geluidsopname van Thanissaro Bhikkhu te beluisteren. De man zoekt nooit naar woorden, maar formuleert zonder lange stiltes in korte, trefzekere zinnen.
Deze week sprak de theravadaleraar bij het New York Insight Meditation Center drie avonden achtereen over zelf en niet-zelf. Ik heb eerder zijn boek wel eens genoemd dat hij heeft geschreven over deze materie.
Kort gezegd, de leer van het niet-zelf (anatman) vormt geen juiste aanvliegroute om het boeddhisme van de Boeddha te begrijpen, betoogt Thanissaro Bhikkhu. Je gaat je er maar al te gemakkelijk door afvragen wat dan de drager is van je ervaring wanneer jouw ‘zelf’ niet zou bestaan.
Speldenprik
En als er geen ‘zelf’ bestaat, wie dood je dan wanneer je iemand vermoordt? In het voorbijgaan suggereert Thanissaro Bhikkhu dat dit een typische zenvraag is; een speldenprik naar een andere traditie, maar zo uitgesproken voor een boeddhistische leraar wel een ongebruikelijke speldenprik. Ik heb me er het hoofd over zitten te breken wat hij bedoelt. Is dit een verwijzing naar het Japanse Zen van de Tweede Wereldoorlog? Dat vloog flink uit de boeddhistische bocht door rekkelijk mee te gaan met de heersende geweldsmoraal. Of bedoelt hij er iets anders mee?
De metafysische en ethische vragen die je uitlokt door het ‘zelf’ te willen ontreïficeren, zijn precies de reden dat de Boeddha zweeg toen hem hiernaar werd gevraagd, betoogt Thanissaro Bhikkhu. Wanneer je de Pali Canon uitpluist, dan zie je dat de Boeddha een pragmatisch zelfbegrip voorstond: in hoeverre is jouw zelfervaring een vaardig middel, wanneer is het heilzaam en wanneer is het onheilzaam?
Lievelingsspeelgoed
Per dag zijn er vele vormen die onze zelfervaring aanneemt. Thanissaro Bhikkhu geeft een voorbeeld. Wanneer als jongetje jouw jongere zusje op straat wordt belaagd door andere jongens, dan ga je eropaf om haar te helpen. Het is jouw zusje; zij en jij zijn een. Maar wanneer jouw zusje daarna thuis jou je lievelingsspeelgoed afpakt, dan is dat van jou en niet van haar.
De Boeddha onderwees over het ‘zelf’ dan ook situationeel, in termen van ‘dit ben ik, dit is van mij’, en analyseerde in hoeverre de ervaring van het ‘ik’ en het ‘mij’ onder de gegeven omstandigheden bijdroeg aan de vermeerdering of de vermindering van lijden.
Gezindtes
Het zelf als vaardig middel. Het onthult boeddhisme maar weer eens als een dynamische leermethode. Voor anatman als dogma is daarbinnen geen plaats. Pragmatisme, niet dogma, staat voorop, altijd.
Het is leerzaam om de stem van Thanissaro Bhikkhu het eens uit te horen leggen in plaats van hem te lezen. Het gesproken woord blijft toch op een andere manier hangen. Daarbij komt dat ik mij graag laat stichten door boeddhisten uit andere tradities. Het helpt je eraan herinneren dat alles wat vóór het woordje boeddhisme komt, een beperking aangeeft. De Boeddha kende geen gezindtes. Wij, boeddha’s die we (in aanleg) allemaal zijn, evenmin.–
De genoemde geluidsopname van Thanissaro Bhikkhu, ‘Selves & Not-Self, Part I’ staat op de website van Dharma Seed. Van Dharma Seed kun je ook de app downloaden.
Kees Moerbeek zegt
‘De metafysische en ethische vragen die je uitlokt door het ‘zelf’ te willen ontreïficeren, zijn precies de reden dat de Boeddha zweeg toen hem hiernaar werd gevraagd, betoogt Thanissaro Bhikkhu.’
Wat is in vredesnaam ‘ontreïficeren’, Jules? In het Latijn betekent ‘res’ ‘zaak’ of ‘ding’.
Jules Prast zegt
Reïficatie is het verstoffelijken van een begrip of concept:
http://www.encyclo.nl/begrip/reïficatie
In dit geval: het voorstellen van het ‘zelf’ als ding of entiteit.
Thanissaro Bhikkhu wijst erop dat wij, ook wanneer we zeggen dat het ‘zelf’ geen ding of een entiteit is, ons afvragen wat ‘het’ dan wel is.
De Boeddha, zegt hij, begon aan de andere kant. Hij plaatste niet karma in de context van het ‘zelf’ maar zag de verschillende vormen van zelfervaring als een product van handelen (karma). Actie constitueert zelfervaring in snel wisselende gedaantes. De situatie bepaalt of de zelfervaring heilzaam is of niet.
Ontreïficeren is een woord dat ik in dit stuk in het leven heb geroepen. Ik hoopte dat dit kernachtig zou aangeven dat in het geval van ‘het zelf’ het omkeren van reïficatie ons nog steeds met een (denkbeeldig) probleem achterlaat.
Siebe zegt
Wat de Pali Boeddha mijns inziens bedoelt is dat alles is wat het is. Dat is de zoheid der dingen. Wat de geest er vanuit gewoonte aan toevoegt, tekens van schoonheid, lelijkheid, aantrekkelijkheid, weerzinwekkendheid, tekens van Ik en mijn, groot en klein, goed en slecht, al dat soort toevoegingen nemen we te serieus, te absoluut. We kennen en beleven het niet als toevoegingen. We zijn onvoldoende vertrouwt met het tekenloze, lege, verlangenloze.
De teksten zijn glashelder dat niks van wat we beleven een Zelf is of bezit van een Zzelf want gevoel is immers gevoel, waarneming is waarneming, het lichaam is het lichaam, bewustzijn dat kent is bewustzijn dat kent, wil is wil en Nibbana is Nibbana. Het element ruimte is het element ruimte, Brahman is Brahman, het Al is het Al etc. Alles wat er verder maar aan toegevoegd wordt aan betekenis, zoals Ik en mijn, verheugenis, wijst op verzamelde bagage. Het wijst naar wat we in eindeloos veel levens hebben verzameld en nu uit de kracht van gewoonte zich snel en makkelijk vermengt in het kenproces. Niks heeft van zichzelf een betekenis. Zelfs niet de betekenis Ik en mijn, laat staan mooi en lelijk, goed en slecht.
De Pali Boeddha leert dat wanneer al het automatische Ik en mijn maken verdwenen is, dit de hoogste zegen is, het ultieme geluk, welzijn, rijkdom, vrijheid, soepelheid, koelte, vrede, een staat van genade. Want het is op geen enkele manier oordelend van aard.
Het sluit niks en niemand uit, maar het verwelkomt ook niks en niemand!
Veel mensen willen altijd maar verwelkomend zijn, lief, aardig, leuk maar iedereen kan ook wel aanvoelen volgens mij dat dit neurose is, gekunsteldheid. Zo iemand is nooit eens in een natuurlijke staat van eenvoud. Het is raar, vind ik, hoe wij als mensen juist in al onze uitsloverij aan alles voorbij hollen wat echt van waarde is.