Het zelf als vaardig middel

Waar komt de leer van het niet-zelf toch vandaan? De Boeddha heeft zich hier namelijk niet over uitgesproken, zegt Thanissaro Bhikkhu.

Het is altijd een genot een geluidsopname van Thanissaro Bhikkhu te beluisteren. De man zoekt nooit naar woorden, maar formuleert zonder lange stiltes in korte, trefzekere zinnen.

Deze week sprak de theravadaleraar bij het New York Insight Meditation Center drie avonden achtereen over zelf en niet-zelf. Ik heb eerder zijn boek wel eens genoemd dat hij heeft geschreven over deze materie.

Kort gezegd, de leer van het niet-zelf (anatman) vormt geen juiste aanvliegroute om het boeddhisme van de Boeddha te begrijpen, betoogt Thanissaro Bhikkhu. Je gaat je er maar al te gemakkelijk door afvragen wat dan de drager is van je ervaring wanneer jouw ‘zelf’ niet zou bestaan.

Speldenprik
En als er geen ‘zelf’ bestaat, wie dood je dan wanneer je iemand vermoordt? In het voorbijgaan suggereert Thanissaro Bhikkhu  dat dit een typische zenvraag is; een speldenprik naar een andere traditie, maar zo uitgesproken voor een boeddhistische leraar wel een ongebruikelijke speldenprik. Ik heb me er het hoofd over zitten te breken wat hij bedoelt. Is dit een verwijzing naar het Japanse Zen van de Tweede Wereldoorlog? Dat vloog flink uit de boeddhistische bocht door rekkelijk mee te gaan met de heersende geweldsmoraal. Of bedoelt hij er iets anders mee?

De metafysische en ethische vragen die je uitlokt door het ‘zelf’ te willen ontreïficeren, zijn precies de reden dat de Boeddha zweeg toen hem hiernaar werd gevraagd, betoogt Thanissaro Bhikkhu. Wanneer je de Pali Canon uitpluist, dan zie je dat de Boeddha een pragmatisch zelfbegrip voorstond: in hoeverre is jouw zelfervaring een vaardig middel, wanneer is het heilzaam en wanneer is het onheilzaam?

Lievelingsspeelgoed
Per dag zijn er vele vormen die onze zelfervaring aanneemt. Thanissaro Bhikkhu geeft een voorbeeld. Wanneer als jongetje jouw jongere zusje op straat wordt belaagd door andere jongens, dan ga je eropaf om haar te helpen. Het is jouw zusje; zij en jij zijn een. Maar wanneer jouw zusje daarna thuis jou je lievelingsspeelgoed afpakt, dan is dat van jou en niet van haar.

De Boeddha onderwees over het ‘zelf’ dan ook situationeel, in termen van ‘dit ben ik, dit is van mij’, en analyseerde in hoeverre de ervaring van het ‘ik’ en het ‘mij’ onder de gegeven omstandigheden bijdroeg aan de vermeerdering of de vermindering van lijden.

Gezindtes
Het zelf als vaardig middel. Het onthult boeddhisme maar weer eens als een dynamische leermethode. Voor anatman als dogma is daarbinnen geen plaats. Pragmatisme, niet dogma, staat voorop, altijd.

Het is leerzaam om de stem van Thanissaro Bhikkhu het eens uit te horen leggen in plaats van hem te lezen. Het gesproken woord blijft toch op een andere manier hangen. Daarbij komt dat ik mij graag laat stichten door boeddhisten uit andere tradities. Het helpt je eraan herinneren dat alles wat vóór het woordje boeddhisme komt, een beperking aangeeft. De Boeddha kende geen gezindtes. Wij, boeddha’s die we (in aanleg) allemaal zijn, evenmin.

–
De genoemde geluidsopname van Thanissaro Bhikkhu, ‘Selves & Not-Self, Part I’ staat op de website van Dharma Seed en  kun je hier beluisteren.  Van Dharma Seed kun je ook de app downloaden.