Kolonialisme vaart per schip en rijdt geen paard

Geschiedschrijving zonder emotionele vooringenomenheid is nodig voor een zorgvuldige reconstructie of duiding van het verleden. Dit is volgens historicus Martin Bossenbroek nog niet het geval bij de geschiedschrijving van het Nederlandse koloniale en slavernijverleden. Zijn boek Kolonialisme! noemt hij een wereldwijde speurtocht en hij hoopt hieruit waardevolle lessen te kunnen trekken voor onze omgang met dit verleden. Dit artikel geeft een indruk van zijn zoektocht.

Het Nederlandse koloniale en slavernijverleden staan volop in de schijnwerpers. Op dit onderzoeksterrein zijn onderzoekers nog ‘volop aan het slingeren’ tussen ‘daar werd iets groots verricht’ en ‘daar werd wat gruwelijks verricht’, bladzijde 12. Ondertussen werd er wel een vracht aan bewijsmateriaal vergaard over de schaduwkanten ervan. Een welkome correctie op de borstklopperij dat Holland een woordje meesprak, stelt de auteur. Inderdaad, niet alleen ten goede, ook ten kwade. Over de periode (1514-1875) van de trans-Atlantische slavenhandel, waarbij naar schatting twaalf miljoen slaven werden vervoerd, behoorden de Nederlanders tot de middelgrote slavenhandelaren. Dit achter Portugal, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk, vóór Spanje, de Verenigde Staten en Denemarken. Dit artikel begint met aandacht voor het minder belichte koloniale en slavernijverleden van enkele niet-westerse landen.

De Libische dictator Moammar al-Gaddafi sprak naar eigen zeggen namens de Arabieren in oktober 2010 zijn veroordeling, excuses en verdriet uit voor de slavenhandel en de slavernij van de Afrikaanse broeders. Uniek en er volgde geen erkenning van de onomstreden historische feiten. Deze zijn dat van de 7^de tot en met de 19^de eeuw veertien miljoen Afrikanen door Afro-Arabische slavenhandelaren zijn gevangengenomen en weggevoerd naar Noord-Afrika, het Midden-Oosten en de westkust van India. Marokko en Turkije hoorden bij dit wijdvertakte netwerk.

Marokko

De Marokkaanse ontdekkingsreiziger Ibn Battoeta, die de Arabische wereld bereisde was een waardevolle getuige van de slavernij. Bossenbroek schrijft: ‘In zijn beleving is er helemaal niets verkeerds aan het handelen in en houden van slaven. Tenminste, zolang het niet-moslims betreft.’ Een andere legendarische figuur was sultan Moelay Ismail, de grondlegger van het Marokkaanse eenheidsrijk en oprichter van een geheel ‘zwart’ slavenleger. ‘Daarbij kwam dat Moelay Ismail de belichaming was van de ongekende mogelijkheden die kinderen van slaafgemaakte vrouwen hadden in de islamitische wereld.’ De sultan was de zoon van Moelay Ali Sjerief, maar zijn moeder was een slaafgemaakte Afrikaanse. Hij werd niet alleen gezien als Arabier, maar voelde zich ook zo.

Marokko was eeuwenlang een bestemming van slavenschepen uit het noorden, gevuld met slaafgemaakte Europeanen. In de loop van de 16^de eeuw legden de kapers op de Barbarijse kust zich toe op mensenhandel. Hun ‘verdienmodel’ was losgeld voor gevangengenomen Europeanen. Ze stroopten ook de Europese kusten af, tot aan IJsland toe.

Pas aan het eind van de 19^de eeuw nam het aantal slavenkaravanen richting Marokko af. Het land kreeg toen vanuit Europa te maken met abolitionisme en imperialisme. In 1912 bezweek de sultan hieronder en moest toestaan dat de zeggenschap over Marokko in Europese, vooral Franse en deels in Spaanse handen kwam. In 1923 schafte het Franse koloniale bestuur er de slavenhandel officieel af, net als tevoren in Algerije. Het verdween uit het openbare leven, maar in de huiselijke sfeer duurde het nog decennia voort.

Ottomanen

Gelukkig schromen Marokkaanse en Turkse wetenschappers zich volgens de auteur niet om zich te verdiepen in de donkere kanten van hun geschiedenis. De Ottomaanse sultans veroverden vanaf de 14^de eeuw en hielden tot in de 20^ste eeuw een koloniaal rijk in stand dat slavernij kende. De omvorming hiervan in een nationale Turkse staat was bijzonder gewelddadig.

De Ottomanen onderscheidden zich door hun uitgekiende vorm van slavernij om greep te houden op het uitdijende koloniale rijk. Sultan Mehmet II had kort na de verovering van Constantinopel behoefte aan een staatsapparaat dat aan hem persoonlijk loyaal was. Hij richtte in de nieuwe hoofdstad de paleisschool Enderun op, dat functioneerde als de top van een slavenopleidingspiramide. Aan de basis hiervan stond, devşirme. De Griekse term ervoor is ‘ophalen van kinderen’ en de Bulgaarse ‘bloedbelasting’. De christelijke bevolking in de onderworpen gebieden moesten geregeld minderjarige jongens afstaan aan de sultan. Ze werden tot ghilman (slaven) gemaakt, naar Istanboel overgebracht, waar ze zich moesten bekeren tot de islam. Ze werden geselecteerd op hun lichamelijke en geestelijke kwaliteiten en de meesten kwamen terecht bij Turkse boerengezinnen om de taal en gewoontes te leren en om hard te werken. Vervolgens kregen ze een militaire opleiding en werden geplaatst bij het elitekorps van de janitsaren.

De uitverkorenen kregen een gedegen en veelzijdige opleiding en afhankelijk van hun kwaliteiten werden ze geleerde of bestuurder. Sommigen schopten het tot vizier (minister) of grootvizier (eerste minister). Sommige ouders zagen devşirme als een buitenkans, maar van keuzevrijheid was geen sprake en ondanks dat ze moslim werden, bleven ze slaaf. Door toenemende druk vanuit de Turkse aristocratie, die zich achtergesteld voelde, raakte in de 17^de eeuw het systeem in onbruik. Bij elkaar werden uit alle windrichtingen miljoenen slaven aangevoerd en bestemd voor alle geledingen van de Ottomaanse samenleving.

De Jonge Turken

De positie van de Turkse sultan Abdülhamit II werd niet alleen ondermijnd door abolitionisme en imperialisme, maar ook door het nationalisme in de Arabische en Europese gebieden en in Turkije zelf. De felnationalistische Jonge Turken dwongen hem met twee staatsgrepen tot hervormingen en het afschaffen van slavernij, het volledig verbod kwam in 1923. Op 1 november 1922 schafte het Turkse parlement in Ankara het sultanaat formeel af, waarmee het Ottomaanse Rijk ophield te bestaan. Op 29 oktober 1923 werd in Ankara de Republiek officieel uitgeroepen. De eerste president van Turkije Atatürk (Mustafa Kemal Pasha) ratificeerde in 1933 de door de Volkenbond in 1926 opgestelde Slavery Convention, bladzijde 144.

Bij de viering van het honderdjarig bestaan van de Turkse Republiek in oktober 2023 gaf president Recep Tayyip Erdogan tijdens zijn toespraak hoog op van ‘onze diepgewortelde geschiedenis en eeuwenoude waarden.’ Hij wees op ‘alle ervaringen van ons tweeëntwintighonderd jaar oude staatsmanschap’ die het huidige Turkije het recht geeft zich op te werpen als ‘de beschermer van de onbeschermden’, bladzijde 148.

Patroonheilige

De meest succesvolle kolonisatoren aller tijden zijn de Russen, maar de Britten hebben de naam. Op het hoogtepunt was het British Empire met maar liefst dertig miljoen vierkante kilometer ongeëvenaard groot, maar schrompelde ineen. Rusland is een ander verhaal. In de middeleeuwen, kort na de bevrijding van de Mongolen, was het kerngebied rond Moskou twee keer zo klein als ons land. In de 19^de eeuw, na een hele serie veroveringsoorlogen, was het Russische koloniale rijk gegroeid tot drieëntwintig miljoen vierkante kilometer, Alaska inbegrepen. In 2024 zijn daar zeventien miljoen van over, maar de Russische Federatie is verreweg het grootste land ter wereld. Anders dan de Britten wisten de Russen ‘hun gigantische koloniale veroveringen te bestendigen.’ En te legitimeren.

De Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov werpt zich al jarenlang internationaal op als de patroonheilige van het anti-kolonialisme. ‘Ons land heeft zich niet besmeurd met de bloedige misdaden van het kolonialisme.’ Geen woord over de eigen eeuwenlange traditie van agressieve uitbreiding in alle windrichtingen. Eén kenmerk is voor de Russen allesbepalend: kolonialisme vaart per schip en rijdt geen paard. Des te opmerkelijk is dat dit wereldwijd is overgenomen.

Zo’n zeventig jaar geleden was een ruimere interpretatie mogelijk, aldus de auteur. In de beginjaren van de VN stond de zaak van het zelfbeschikkingsrecht voor ‘gebieden zonder zelfbestuur’ hoog op de agenda, maar hoe moest dit worden ingevuld? België kwam met een voorstel om ook ruimte te bieden aan ‘inheemse volkeren die binnen de grenzen van onafhankelijke staten leven.’ Hiertegen ontstond massaal verzet, niet alleen vanuit de Sovjet-Unie, China en de VS, maar ook in de naar onafhankelijkheid strevende kolonies in Afrika en Azië. Het gevolg was een minder bedreigend alternatief, de ‘zoutwaterthese’, bladzijde 57. De VN nam in 1960 officieel aan dat ‘alle volkeren het recht hebben op zelfbeschikking.’ Maar alleen als zij leven in ‘een gebied dat geografisch gescheiden is en etnisch/of cultureel verschillend van het land dat het bestuurt.’

In 2007 kreeg de Algemene Vergadering een Verklaring voor de Rechten van Inheemse Bevolkingsgroepen voorgelegd met garanties voor de instandhouding en versterking van de oorspronkelijke culturen, tradities en instellingen. Een overweldigende meerderheid was voor, elf lidstaten onthielden zich en vier stemden tegen. Dit waren alle vier landen die waren voortgekomen uit de vestigingskolonies van het Britse Rijk, te weten: Australië, Nieuw-Zeeland, Canada en de VS. Drie jaar later onderschreven ze alsnog de VN-resolutie. Rusland behoort tot de landen die zich onthielden van stemming. Dit heeft mogelijk te maken met de bijzondere opvatting van het Kremlin over ‘kolonialisme’ en ‘inheemse volkeren’. Volgens de Russische wetgeving vallen daar alleen kleine etnische groepen onder, van minder dan vijftigduizend personen, in het ‘Noorden, Siberië of het Verre Oosten’ die er een traditionele levenswijze erop nahouden. Dat zijn er veertig, bij elkaar tweehonderdzestigduizend mensen, nog geen 0,2% van de totale bevolking.

Dzjengis Khan

De Russische Federatie is een mengelmoes van volkeren, maar geen smeltkroes. Zo’n tachtig procent van de honderdvierenveertig miljoen inwoners zijn etnische Russen, aangevuld met ruim honderdveertig andere bevolkingsgroepen. Onder hen zijn bijvoorbeeld de Tataren, Tsjetsjenen, Azerbeidsjanen en de Kazakhs. De Federatie is veeltalig, tweeëntachtig procent spreekt Russisch of een andere Slavische taal. De anderen hebben een moedertaal die behoort tot bijvoorbeeld de Kaukasische, Oeraalse, Iraanse of Mongoolse taalfamilies. Religieus is de diversiteit nog groter. De helft van de bevolking is Russisch-Orthodox of behoort tot een andere christelijke geloofsgemeenschap. Tien tot vijftien procent is islamitisch, twintig procent is gelovig, maar niet kerkelijk en vijftien procent geldt als atheïstisch.

De 13^de eeuwse Mongoolse heerser Dzjengis Khan was een historisch voorbeeld voor de moeite die de Russische imperiumbouwers hadden om hun veroverde gebieden bijeen te houden. Zijn succesformule was een combinatie van ‘diplomatie, discipline, militair vernuft en zijn berekenende wreedheid. Hij heeft in Centraal-Azië een mythische status. De eerste Russische tsaar Ivan IV bijgenaamd ‘de Verschrikkelijke’ en stichter van het tsarenrijk, spiegelde zich aan hem. De Romanovs, die in de 17^de eeuw aan de macht kwamen, trokken de lijn door. Tsaar Peter de Grote en Tsarina Catharina de Grote zochten toenadering tot Europa, maar de invasie van Napoleon en de Krimoorlog beëindigde dit. ‘Rusland zocht sindsdien zijn heil in eigen uitdijende kracht.’ Het autocratische gezag steunde op een trouw leger- en politieapparaat, een allesindringende bureaucratie en op de almacht van de Russisch-orthodoxe kerk. Daarbij kwam in de loop van de 19^de het panslavisme, bladzijde 62.

Rehabilitatie Stalin

De Russische Revolutie deed dit bouwwerk schudden, maar het hield stand. De bordjes werden verhangen en de Romanovdynastie werd de Communistische partij. De staatsreligie werd het marxisme-leninisme en het panslavisme werd de dictatuur van het proletariaat. Stalin trok na de dood van Lenin alle macht naar zich toe. Zijn totalitaire schrikbewind, compleet met persoonsverheerlijking, deed in efficiënte en genadeloosheid dat van het tsaristische bewind verbleken. In 1956, drie jaar na zijn dood rekende zijn opvolger Nikita Chroesjtsjov hiermee grondig af. Dit bleek van korte duur, want in 2021 gaf de helft van de Russen aan Stalin een ‘groot leider’ te vinden, twee keer zoveel als vijf jaar eerder.

Dit schrijnende voorbeeld van historisch geheugenverlies komt uit de koker van Poetin. In het Kremlin draait alles om de mythe van de ‘Grote Vaderlandse Oorlog’ tegen Nazi-Duitsland als ‘ideologisch fundament, geheiligde hoeksteen en moreel ijkpunt’. Drie sentimenten komen hier bij elkaar: ‘onschuldig belaagd, onvoorstelbaar geleden, onoverwinnelijk in de strijd.’ Dit betekent als vanzelfsprekend ook het eerherstel van de verantwoordelijke succesvolle oorlogsleider Stalin.

Aan de vooravond van de inval in Oekraïne, door Poetin ‘het neonazi Kievregime’ genoemd, beschuldigde hij het Westen. ‘Ze hebben slechts één doel: de ontwikkeling van Rusland in te perken. Ze gaan dat doen zoals ze al eerder deden. Zonder maar een formeel voorwendsel. Alleen maar omdat we bestaan. Maar wij zullen onze soevereiniteit, nationale belangen en onze waarden nooit in gevaar brengen.’ Poetins daden bewijzen dat hij zijn eigen geschiedkundige paranoia angstaanjagend serieus neemt.

China

De Chinese beschaving is vele duizenden jaren oud en het kerngebied ervan is al tweeduizend jaar onafgebroken een eenheidsstaat. Tot aan de Industriële Revolutie liep China in technisch vernuft voor op Europa en al in het begin van de 15^de eeuw bevoer de Chinese vlootvoogd Zheng He de Zuid-Chinese Zee en de Indische Oceaan tot Afrika. Naast de al eeuwen bestaande Zijderoute creëerde het land ook een internationale handelsroute over zee. Na de Eerste Opiumoorlog tegen het Verenigd Koninkrijk stagneerde dit succesverhaal. Tegen het einde van de 20^ste eeuw herpakte China in vliegende vaart de weg naar de top.

De economische wederopstanding uit zich in gunstiger levensomstandigheden voor de bevolking, die etnisch opvallend homogeen is. Ook het opleidingsniveau steeg spectaculair. Van de 1,4 miljard inwoners wordt negentig procent gerekend tot de Han-Chinezen. Ook spectaculair is de stijging in het opleidingsniveau.

Onder Xi Jinping is China echter meer dan ooit een verstikkende totalitaire staat. Het regime heeft diepe minachting voor mensenrechten. De repressie geldt in nog veel sterkere mate voor etnische minderheden, officieel vijfenvijftig in getal. Dit zijn ruim honderd miljoen mensen, vooral in het zuiden, westen en noorden. Zij zouden achterblijvende groepen zijn, die in de praktijk geassimileerd moeten worden naar het standaard ‘Hanformat’. Minderheidsgroepen die zich hiertegen verzetten, zoals de Mongolen, Tibetanen en de Oeigoeren hebben het zwaar.

Qing-dynastie

De Chinese geschiedenis is volgens de auteur een beweging van samentrekking en uitbreiding. Nomaden drongen het Han-Chinese kerngebied binnen en het keizerrijk breidde zich met geweld uit tot ver in Centraal-Azië, Tibet, Vietnam en Korea. De favoriete periode van het communistisch bewind is de Qing-dynastie (1644-1912), die geen Han-Chinezen waren maar ‘indringers’ uit Mantsjoerije. Eenmaal op de keizerstroon waren zij de agressiefste gebiedsuitbreiders ooit in de Chinese geschiedenis.

Voor Mao was dit allemaal geen bezwaar. ‘Het is dat de even vraatzuchtige Stalin hem een halt toeriep, anders had Mao direct alvast het Chinese gezag over Buiten Mongolië ‘hersteld’,’ bladzijde 102. De officiële versie is dat de volkeren van Mongolië, Centraal- Azië, Tibet en Taiwan zo onder de indruk waren ‘én begeesterd door de welwillende kolos dat ze zich spontaan onderwierpen.’ Buitenlandse waarnemers die dit afwezen werden volgens de beste communistische traditie weggezet als ‘historische nihilisten’, bladzijde 102.

Belt and Road Initiative

Het megatraject Belt and Road Initiative gaat over vrede, voorspoed en veiligheid door samenwerking hield Xi zijn publiek voor tijdens de lancering ervan in mei 2017. Het betreft terreinen als infrastructuur, innovatie, duurzame energie, industrie en zo meer. Elk land is welkom. ‘Wat wij hopen is een nieuw model van win-win samenwerking, een grote familie van harmonieus samenleven.’ De wereld hapte massaal toe.

Echter, ook voor landen die geen militaire dreiging van China ondervinden, maar er wel economische relaties mee onderhouden is het oppassen geblazen. De meest kwetsbare groep bevindt zich in Afrika. In 2023 bereikte de handel tussen China en Afrika de recordhoogte van 282 miljard dollar, maar er is geen sprake van handelsevenwicht. Afrika exporteerde voor 109 miljard aan grondstoffen. China leverde voor 173 miljard aan industriële eindproducten. Dat is een enorm handelstekort van 64 miljard op jaarbasis en al sinds 2014. De auteur concludeert: ‘Ook het Chinese model is overduidelijk geen lichtend voorbeeld voor de omgang met het koloniale en slavernijverleden.’

Conclusie

Pasklare ideeën om met ons koloniale en slavernijverleden om te gaan kwam de auteur niet tegen. Over de Russische Federatie en de Volksrepubliek China hoeven we het niet eens te hebben, volgens hem is daar slechts geschiedvervalsing en zelfverheerlijking te vinden. Wel zetten de VS, Indonesië en Zuid-Afrika hem aan het denken. De laatste twee maakten diepe indruk op hem, bladzijde 185. De verzoenende manier waarop zij omgaan met hun bewogen verleden noemt hij bewonderenswaardig en hoopgevend. ‘Littekens erkennen en liefderijk verzorgen biedt oneindig veel meer kans op herstel dan het openkrabben van oude wonden, laat staan het slaan van nieuwe.’ Dat is de spiegel die de twee voormalige Nederlandse kolonies ons voorhouden. Dat wat zich aandient uit de VS noemt de auteur een ‘regelrecht spookbeeld’. De Amerikaanse samenleving wordt verscheurd door twee tegengestelde en steeds extremere stellingnames en daartussen is er amper ruimte voor tolerantie, vergevingsgezindheid, vertrouwen en veerkracht.

Op bladzijde 191 schrijft Martin Bossenbroek afsluitend: ‘Vervang geen oude mythes door nieuwe sprookjes. Vecht geen oude oorlogen opnieuw uit met ‘verbeterde’ oogkleppen. Het zijn de oogkleppen zelf die nieuwe oorlog veroorzaken.’

Opmerkingen

Bossenbroek publiceerde in 2023 het boek De Zanzibardriehoek over de slavenhandel in Oost-Afrika, waarvoor hij de Libris Geschiedenisprijs ontving. Het sultanaat Zanzibar was in de 19^de eeuw een belangrijk knooppunt van de slavenhandel rond de Indische Oceaan. De slaven werden tewerkgesteld op de kruidnagelplantages op het eiland of verder verscheept naar het Midden-Oosten.