Dat er bij het binnenhalen van deze uiteenzettingen in een nieuwe taal en cultuur dingen fout gaan mag niemand verbazen. Zo zal er bijvoorbeeld een discrepantie mogelijk zijn tussen in de ontvangende cultuur gehuldigde opvattingen, waarin bijvoorbeeld het idee van wedergeboorte als eigenaardig wordt gezien, met beschrijvingen daarvan in de suttas, waarin wedergeboorte, hemels en hellen, etc. veelvuldig en met details beschreven wordt.
Soms reageert een vertaler op deze discrepanties door te stellen dat hem onwelgevallige boodschappen stammen uit misvattingen binnen de oorspronkelijke en huidige culturen waarin de Paliteksten bewaard zijn gebleven. Hij wil ze vervangen door, hoe afgezaagd, de al aangehangen en gehuldigde opvattingen van de vertaler. Bij een interpretatie in deze trant zal soms niet geschroomd worden de woorden van de neergeschreven vertelling geweld aan te doen. Zodoende wordt de gouden kans om nieuwe gedachten goed te ontdekken en te onderzoeken niet benut. En wat kwalijker is, de vertaler kan een misinterpretatie voorschotelen, een die niet stoelt op wat er staat in die specifieke passage, of die in het totaalbeeld van uitspraken uit de canon, die buitengewoon consistent is. Uiteraard zal die misinterpretatie zijn naar snit van de filosofische stokpaardjes van de interpretator.
Tot we verlicht zijn zal de interpretatie van de teksten altijd beïnvloed zijn door de drie paren van wortel-oorzaken haatloos/haat, begeerteloos/ begeerte en onbegoocheld/ begoocheld denken. In het Pali (a-)/dosa, (a-)/lobha en (a-)/ moha.
Het is dus zaak heel voorzichtig, omzichtig en bescheiden en in herhaald overleg en contemplatie daarop om te gaan met deze teksten. Ingesleten denkpatronen sluipen ongemerkt in de opvattingen die gevormd worden. Herhaald lezen van de sutta, het bekijken ervan met andere ogen en in andere vertalingen zijn methodes om de sutta nog eens tegen het licht te houden.
Vandaar dat ik een andere vertaling, van een Sri Lankaanse monnik, de venerable dr. Hammalawa Saddhātissa, genomen heb (uit:http://www.aimwell.org/sallasutta.html ) en die onder de vertaling van de Breet en Jansen heb gezet. Ter leringe ende vermaecke.
Niet te vatten, onbegrijpelijk is voor stervelingen hier het leven; het is moeizaam en kort en gaat gepaard met lijden.
- There is no indication of the life-span of mortals.
Life is difficult, short, and bound up with suffering.
Er is immers geen kruid gewassen tegen het sterven van geborenen en ook al wordt men oud, toch gaat men dood: dat is de aard van levende wezens.
- Once born, one is going to die, and there is no avoiding this.
When old age or another cause arrives there is death. That’s how it is for living beings.
Net zoals men bij rijpe vruchten vreest dat ze snel zullen vallen, zo is er ook bij sterfelijk geborenen voortdurende angst voor de dood.
- Once they are ripe, fruits are always in danger of falling.
It is the same for mortals, who live in constant fear of death.
Zoals ook de schalen van klei gemaakt door een pottenbakker alle tenslotte breken, zo gaat het met het leven van de stervelingen.
- Like clay pots, which once made, are liable to be broken.
All will break up in the end, thus it is with mortals too.
Zowel jonge als oude mensen, zowel de dwazen als de wijzen, allen komen in de macht van de dood, allen zijn bestemd voor de dood.
- The young and the old, the foolish and the wise too.
All are trapped by death, and all face death in the end.
Wanneer zij overmand zijn door de dood en naar de andere wereld gaan, beschermt een vader niet zijn zoon noch een familielid zijn verwanten.
- When overcome by death, they go to the other world.
Neither a father can save his children, nor relatives their kin.
Zie hoe ieder van de stervelingen wordt weggevoerd als een rund voor de slacht, terwijl de verwanten alleen maar toekijken en luid jammeren.
- See how, while their relatives are lamenting, men are carried off by death.
Like cattle led to slaughter.
Zo wordt de wereld getroffen door ouderdom en dood – daarom treuren de wijzen niet, ze kennen de loop van de wereld.
- Since the world is thus afflicted with aging and death,
the wise do not sorrow, having understood the nature of the world.
Wiens weg je niet kent, noch zijn komen noch zijn gaan, zijn begin noch zijn einde ziende – het is zinloos over hem te treuren.
- You do not know the path from where he came, nor where he has gone.
Both are hidden from you, so there is no benefit in grieving.
Als een verdwaasde uit jammeren en zichzelf schade toebrengen enig voordeel zou trekken, dan zou een verstandige dat ook doen.
- One who laments gains nothing.
A fool only harms himself, a wise man would lament if it was beneficial.
Men bereikt geen geestesrust door wenen of door klagen; het lijden neemt dan nog meer toe, het lichaam word gekweld.
- From weeping and grieving, no mental peace can come.
It will only lead to greater pain, and bodily harm.
Men wordt mager en bleek, zichzelf schadend door eigen toedoen; de overledenen komen er niet door terug, dit jammeren is zinloos.
- He becomes pale and thin, and only harms himself.
He cannot raise the dead, so his lamentation is fruitless.
Verdriet niet opgevend zinkt de mens steeds verder weg in lijden, rouwend over de gestorvene raakt hij in de ban van verdriet.
- One who cannot abandon grief, is dragged further into sorrow.
Bewailing the dead, one becomes a slave to grief.
Zie ook andere mensen die hun weg gaan, in overeenstemming met hun daden; levende wezens hier die beven, in de macht van de dood gekomen.
- Look at others who are reaping the results of their kamma.
When under the power of death, beings tremble with fear.
Wat de mensen ook verwachten, het gaat in werkelijkheid anders. Zo is verlies op te vatten; zie hoe het in de wereld gaat.
- Whatever one expects, the result is something different.
From this comes disappointment, see, that’s how the world is.
Zelfs als een mens honderd jaar of nog langer zou leven, verliest hij zijn verwantenschaar, verlaat hij het leven hier.
- If one lives a hundred years, or even longer than that.
Finally he is separated from relatives, and leaves this life behind.
Daarom moet hij als hij de heiligen gehoord heeft, ophouden met jammeren. Als hij gezien heeft dat iemand overleden is, heengegaan is, dan moet hij denken: ‘Deze persoon is niet meer bereikbaar voor mij.’
- Therefore, having heard the Arahant, the Buddha, give up lamenting.
Having seen one passed away, reflect, “He will not be seen by me again.”
Zoals men met water een brandend huis kan blussen, zo zal een wijze man met inzicht, kennis en vaardigheid snel zijn opgekomen verdriet verdrijven, zoals de wind een pluisje wegblaast.
- As a house that is on fire is extinguished by water,
Likewise, a resolute, wise, intelligent, and skilful man,
quickly extinguishes his grief, as the wind blows away a tuft of cotton.
Evenals zijn weeklagen, zijn verlangen alsmede zijn terneergeslagenheid; wie het geluk zoekt voor zichzelf, moet bij zichzelf de doorn uittrekken.
- Lamentation, longing, and sorrow, that is of one’s own making,
one desiring happiness should extract the arrow he has stuck into himself.
Wie de doorn uitgetrokken heeft, niet gebonden is, gemoedsrust verkregen en alle verdriet overstegen heeft, wie vrij van kommer is – hij heeft het nirvana bereikt.
- Having extracted the arrow, he attains mental peace.
Transcending all grief, he is sorrowless and stilled.
De Engelse tekst loopt stukken beter, het is meer een tekst die gesproken overkomt. Die tekst is vaak ook begrijpelijker. Daarnaast kiezen de Nederlandse vertalers voor verouderde woorden zoals weeklagen, kommer en verwantenschaar die de tekst een oubollig karakter geeft. Niet hoe je tegen iemand die door verdriet overmand is zou praten, wat de Boeddha hier wel doet. Dit kan, maar hoeft niet te, duiden op dat bij de vertaler het idee leeft dat deze geschreven bron verouderd is en dat de leer ook aan een update toe is. Of op een te groot ontzag voor de tekst waarna men voor gedragen woorden kiest. Maar in de teksten zitten zo te zien geen schokkende discrepanties.
Eigenlijk moet de Palitekst ernaast gehouden worden om de keuzes die de vertalers gemaakt hebben goed te kunnen beoordelen. Ik wil ook graag wijzen op het plezier van het zelf opzoeken van de Pali woorden. De connotaties die vertalen verloren gaan zijn voor iemand met kennis van het Pali wel beschikbaar. De term dipa in attadipa uit de Mahaparanibanasutta heeft wel drie betekenissen die alle relevant zijn. Atta betekent jezelf en dipa licht, eiland, steun. Dus wees jezelf een licht/eiland/toeverlaat zegt de Boeddha.
We hebben mazzel dat Pali ook een Indo-europese taal is waarmee hij vertrouwd aanvoelt. Vaak zijn er ook etymologische links, zoals tussen maha (pali) en mega (Nederlands). Ook het a- voorzetsel komt ons bekend voor in woorden als asociaal. De meeste andere taal bronnen van het latere Boeddhisme, zoals Chinees, Tibetaans en Japans zijn niet Indo-europees, en missen deze verwantschap met het Nederlands.
Dit erg prettige woordenboek wil ik daarom aanbevelen:
http://www.budsas.org/ebud/dict-pe/
Tip: Als je een muis koopt waarvan het scroll wiel in het midden ook in de vrije stand (weerstandloos) kan rollen is dat heel handig. De pagina’s zijn lang om naar beneden te scrollen.
Om vanuit de luie stoel 2.500 jaar te kunnen overbruggen en de onderstaande tekst woord voor woord te kunnen ontleden is een mirakel. Bijvoorbeeld de term nirvana in het laatste vers van de Nederlandse vertaling (waarom is hier trouwens de Sanskriet term gebruikt? Het is een vertaling uit het Pali naar het Nederlands). Met dit gereedschap kan de vraag Is nibbana (nirvana) een passende term voor nibbutoti? We lezen de Pali tekst, ook van aimwell:
- Abbuḷhasallo asito, santiṃ pappuyya cetaso.
Sabbasokaṃ atikkanto, asoko hoti nibbutoti.
Wie de doorn uitgetrokken heeft, niet gebonden is, gemoedsrust verkregen en alle verdriet overstegen heeft, wie vrij van kommer is – hij heeft het nirvana bereikt.
En zien deze betekenis van nibbutoti gegeven:
nibbuti : [f.] peace; happiness; allayment; the final bliss.
Vergelijk:
nibbāti : [ni + vā + a] gets cold; becomes passionless; is extinguished.
Ik hoop dat de lezers van deze krant zullen beamen dat de oorspronkelijke teksten nog steeds de onovertroffen bron voor iedere waarheidszoeker op het gebied van het imperfecte van het bestaan zijn. En dat de vertaal- en begrijp-slag naar het Nederlands/Vlaamse taalgebied nog maar net begonnen is.
In het artikel wordt ook gezegd dat de Boeddha het nirvana/nibbana inging bij zijn dood. Die zegswijze draagt de misvatting in zich dat nirvana een soort hemel is waar je intreed of terecht komt. De Boeddha stelt echter dat er geen nieuwe geboorte is voor een Arahant die sterft. En kan er ook geen nieuw ontstaan zijn in welke sfeer dan ook.
En ten slotte de term sukta, die tref ik in dit Pali-Engels woordeboek niet aan. Voorlopig hou ik het bij de oude opvatting dat er gewoon sutta staat in de teksten. Zoals gezegd heb ik mijn bedenkingen bij al te boude nieuwe interpretaties door Westerlingen. Kritisch en onderscheidend denken (panna) werkt pas optimaal als die in balans is met een diep vertrouwen (saddha). Vele bespiegelingen gaan mank aan een zwak vertrouwen, waardoor het denken een niet onderzoekend is maar over-kritisch wordt. De toelichting door venerable dr. Hammalawa Saddhātissa op de sutta in de aimwell link wil ik daarom ook aanbevelen. Hij leefde vanuit vertrouwen en liet huis en haard achter om de dhamma te verspreiden. Oorspronkelijk uit Sri Lanka ging hij in Londen wonen en stierf daar.
Guy Dubois zegt
Mijn Beste Arjan,
Wat heb ik genoten van dit mooie artikel.
Hartelijk,
Guy