Waarom zou iemand lid worden van een instelling die hem de mogelijkheid van een gezinsleven ontneemt en verplicht celibatair te zijn? Voortplanting is tenslotte de kern van de evolutie die ons heeft gevormd. Toch eisen veel religieuze instellingen over de hele wereld precies dit. Door deze praktijk vragen antropologen zich af hoe het celibaat überhaupt kon ontstaan.
Sommigen hebben gesuggereerd dat praktijken die voor individuen belangrijk zijn, zoals nooit kinderen krijgen, toch kunnen ontstaan wanneer mensen zich blindelings conformeren aan normen die een groep ten goede komen – samenwerking is immers een andere hoeksteen van de menselijke evolutie. Anderen hebben betoogd dat mensen uiteindelijk religieuze (of andere) instellingen oprichten omdat dat hun eigen egoïstische of familiebelangen dient, en degenen die daar niet aan meedoen afwijzen.
Een nieuwe studie door Ruth Mace – hoogleraar antropologie, UCL en Alberto Micheletti, wetenschappelijk onderzoeker, UCL, gepubliceerd in Royal Society Proceedings en uitgevoerd in West-China, pakt deze fundamentele vraag aan door het levenslange religieuze celibaat in Tibetaanse boeddhistische kloosters te bestuderen.
Tot voor kort was het gebruikelijk dat sommige Tibetaanse families een van hun jonge zonen naar het plaatselijke klooster stuurden om daar een levenslange celibataire monnik te worden. In het verleden werd tot één op de zeven jongens monnik. Families haalden meestal religieuze motieven aan om een monnik in de familie te hebben. Maar speelden economische en reproductieve overwegingen ook een rol?
De onderzoekers ondervroegen met medewerkers van de Lanzhou Universiteit in China 530 gezinnen in 21 dorpen in het oostelijk deel van het Tibetaanse plateau, in de provincie Gansu, ondervraagd. Zij reconstrueerden familiegenealogieën en verzamelden informatie over de familiegeschiedenis van elke persoon en of een van hun familieleden monnik was.
Deze dorpen worden bewoond door patriarchale Amdo Tibetanen die kuddes yaks en geiten hoeden, en kleine stukjes land bewerken. Rijkdom wordt in deze gemeenschappen over het algemeen via de mannelijke lijn doorgegeven.
Zij ontdekten dat mannen met een broer die monnik was, rijker waren en meer yaks bezaten. Maar er was weinig of geen voordeel voor zusters van monniken. Dat komt waarschijnlijk doordat broers concurreren om ouderlijke middelen, land en vee. Aangezien monniken geen eigendom mogen bezitten, maken de ouders een einde aan dit broederlijke conflict door een van hun zonen naar het klooster te sturen. Eerstgeboren zonen erven over het algemeen het ouderlijk huishouden, terwijl monniken meestal tweede of later geboren zonen zijn.
Verrassend genoeg vonden ze ook dat mannen met een monniksbroeder meer kinderen hadden dan mannen met niet-gezelbroeders; en hun echtgenotes hadden de neiging op jongere leeftijd kinderen te krijgen. Grootouders met een monnikszoon hadden ook meer kleinkinderen, omdat hun niet-celibataire zonen minder of geen concurrentie ondervonden van hun broers. De praktijk om een zoon naar het klooster te sturen is dus verre van kostbaar voor een ouder, maar strookt met de reproductieve belangen van een ouder.
Een wiskundig model van het celibaat
Dit wijst erop dat het celibaat door natuurlijke selectie kan evolueren. Om meer te weten te komen over de details van hoe dit gebeurt, hebben de onderzoekers een wiskundig model gebouwd van de evolutie van het celibaat, waarbij ze de gevolgen hebben bestudeerd van het monnik worden op de evolutionaire fitheid van een man, op die van zijn broers en op die van de andere leden van het dorp. Ze hebben zowel het geval gemodelleerd waarin de beslissing om een jongen naar een klooster te sturen door de ouders wordt genomen, zoals het geval lijkt te zijn in onze veldstudie, als het geval waarin een jongen zijn eigen beslissing neemt.
Monniken die vrijgezel blijven, betekent dat er minder mannen in het dorp zijn die meedingen naar een huwelijk met een vrouw. Maar hoewel alle mannen in het dorp er baat bij hebben als een van hen monnik wordt, bevordert de beslissing van de monnik niet zijn eigen genetische geschiktheid. Daarom zou het celibaat niet moeten evolueren.
Die situatie verandert echter als het hebben van een broer die monnik is mannen rijker maakt en daardoor meer concurrerend op de huwelijksmarkt. Het religieus celibaat kan nu evolueren door natuurlijke selectie omdat, terwijl de monnik geen kinderen krijgt, hij zijn broers helpt om er meer te krijgen. Maar belangrijk is dat als de keuze om monnik te worden aan de jongen zelf wordt overgelaten, het waarschijnlijk zeldzaam zal blijven – vanuit een individueel perspectief is het niet erg voordelig.
In het model laten de onderzoekers zien dat het celibaat alleen veel gebruikelijker wordt als het de ouders zijn die beslissen dat het moet gebeuren. Ouders worden beter van al hun kinderen, dus zullen ze er een naar het klooster sturen, zolang er een voordeel is voor de anderen. Het feit dat jongens op jonge leeftijd naar het klooster werden gestuurd, met veel feestelijkheden, en met schande werden geconfronteerd als zij hun rol later opgaven, wijst op een culturele praktijk die door de belangen van de ouders werd gevormd.
Dit model zou mogelijk ook de evolutie van andere vormen van ouderlijk favoritisme in andere culturele contexten kunnen verduidelijken – zelfs kindermoord. En een soortgelijk kader zou kunnen verklaren waarom vrouwelijke celibatairen (nonnen) zeldzaam zijn in patriarchale samenlevingen zoals Tibet, maar wellicht vaker voorkomen in samenlevingen waar vrouwen meer met elkaar concurreren – bijvoorbeeld waar zij meer erfrecht hebben (zoals in delen van Europa).
