Kristofer Schipper – afscheid en geen afscheid

Soms doe je ontdekkingen in je leven die lang resoneren. In 2009 las ik in De Gids een essay van Kristofer Schipper of professor Shi Zhouren zoals ze hem in China noemde. Daarin stond deze zin: ‘De Tao bracht het Ene voort, het Ene de Twee, de Twee brachten de Drie voort en de Drie de Tienduizend dingen’.

De zin raakte me op een manier die ik niet onmiddellijk onder woorden kon brengen. Het was andere lectuur dan ik gewend was. Poëtisch, mystiek en verwachtingsvol, deze zin en tekst waar hij bij hoorde. De tienduizend dingen, daarmee bedoelen de taoïsten alle fenomenen die spontaan door de natuur zijn voortgebracht als een organisch geheel, zo lees ik.

De schrijver en het onderwerp van dit mooie essay zou mij niet meer loslaten.

De naam Kristofer Schipper kende ik reeds. Jaren voor het Gidsartikel vond ik in de bak afgeschreven boeken in de openbare buurtbibliotheek Cinetol in de Amsterdamse Pijp een geplastificeerd exemplaar van Tao. De levendige religie van China, zijn studie over het taoïsme. Oorspronkelijk in 1982 in het Frans verschenen. Die lag op mij te wachten. Schipper is na zijn studie Chinees en Japans in Parijs naar Taiwan verhuisd om ter plekke het taoïsme te bestuderen. In 1986 werd hij daar gewijd als tao-meester.
Hij was de eerste westerse geleerde die deze titel mocht dragen. Zijn boek verdween voorlopig in mijn boekenkast. Ongelezen.

Twee kleine mannen

In die tijd studeerde ik geschiedenis. Ik richtte me vooral op de Verlichting en het rationalisme, waar Frits Staal een beroemde vertegenwoordiger van was. Staal was evenals Schipper klein van stuk, maar beiden bezaten nog meer overeenkomsten: ze hadden hun hart verpand aan de oosterse filosofie; Staal aan onder meer de Indische Vedische geschriften en Schipper aan de Chinese klassieke teksten van Zhuang Zi en Lao Zi. Verder schreven ze allebei bijzonder heldere artikelen en boeken over lastige onderwerpen. Tot slot was voor beide mannen Nederland te klein: Staal ging colleges geven aan de University of California in Berkeley, VS en Schipper aan de Ecoles pratiques des hautes études in Parijs.

Maar in één ding verschilden ze van elkaar. Staal mocht graag gezien en gehoord worden; hij publiceerde veel en gaf lezingen die volle zalen trokken. Ik herinner me een lezing van Staal in de Koningszaal van Artis die bomvol zat en werd ingeleid door zijn grote vriend Harry Mulisch.

Schipper daarentegen was een bescheiden, vriendelijke en zachtaardige man, eigenlijk in overeenstemming met de religie die hij vertegenwoordigde: het tao.

Opnieuw een teken

Terug naar het recente verleden, want geloof het of niet, maar ik vond opnieuw een boek van Schipper voor een zacht prijsje, ditmaal in een boekenrek van een buurthuis in Amsterdam-Noord. Het ging om Zhuang Zi. De volledige geschriften (2007), de grote tao-meester uit het oude China, tijdgenoot van Aristoteles. Ik maakte een vreugdesprongetje. Opnieuw een teken! Dit boek bestudeer ik al enige tijd met tussenpozen omdat het zich niet zomaar prijs geeft. Zelf schrijft Schipper dat de verhalen, dialogen en paradoxen die het bevat, op vele manieren gelezen kunnen worden. Gelukkig voorzag hij de teksten van uitgebreide voetnoten. Een uitleg liet hij echter achterwege.

Toch wil ik de teksten begrijpen. Zo hoop ik dichter bij het tao te komen. Tao staat voor ‘weg’. Naast de vertaling van Schipper raadpleeg ik andere tao-vertolkers: Patricia de Martelaere, Raymond Smullyan en Michel Dijkstra. De laatste zegt dat je voor de tao- en zenmeesters een andere manier van lezen nodig hebt. Niet onderscheidend en verklarend, maar overstijgend en invoelend. Ik vertaal het als ‘tegendraads’, namelijk niet proberen de essentie of moraal te vinden, maar wat het toevoegt aan mijn eigen ervaring van het betreffende onderwerp.

Levende en dode Schipper

Over de fysieke en mentale staat van Schipper sinds zijn overlijden op 18 februari jongstleden, vind ik in Tao. De levendige religie van China een aanwijzing. Zhuang Zi schrijft: ‘Voor hen die de vreugde van de natuur kennen, is leven een spontaan gebeuren en sterven de transformatie van de schepsels’. Deze zin verklaart niet alleen de dood, zo schrijft Schipper, maar duidt ook op de verschillende staten van het bewustzijn. Hier stuiten we op een van de sleutelbegrippen van het taoïsme, bianhua, dat verandering, mutatie, transformatie of stroom betekent. Schipper heeft weliswaar zijn aardse lichaam verlaten, maar zijn geest blijft rondzwerven in zijn boeken en de verhalen die we over hem horen, lezen en vertellen. Ik heb hem trouwens nooit anders gekend.

Nog een laatste punt: het raadsel van de twee boeken van Schipper.
Ik heb ze niet bewust aangeschaft, ze kwamen spontaan op mijn pad via een omweg. Een omweg die past bij het onderwerp, want tao is van oorsprong een volksreligie, een praktijk van boeren, ambachtslieden en handelaren, zoals Schipper opmerkt in de inleiding van Zhuang Zi. Vandaar dat ik ze beide trof in de periferie van mijn leven, in een buurtbibliotheek en een buurthuis waar ik af en toe langs wip. Ik denk dat Schipper hierom geglimlacht zou hebben.

Kristofer Schipper (1934 – 2021)