• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Twaalfde jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • Andre Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Ramo de Boer
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten – alle links
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
    • Redactiestatuut van het Boeddhistisch Dagblad
    • Redactieformule van het Boeddhistisch Dagblad
  • Privacy

Home » Achtergronden » Jasper Schaaf – Herbert Marcuse en het risico van de eendimensionale mens

Jasper Schaaf – Herbert Marcuse en het risico van de eendimensionale mens

13 september 2020 door gastauteur

Een vorige weblog ging over de visie van twee leden van de zogeheten Frankfurter Schule, Max Horkheimer en Theodor Adorno. Bij deze groep linkse filosofen horen meer bekende namen, zoals Erich Fromm, Walter Benjamin  en Herbert Marcuse. Al ligt het niet zo precies vast wie je onder dit ene label van ‘Frankfurter’ kunt samenvatten.

Het zijn allen denkers die tot weliswaar deels uiteenlopende scherpe analyses kwamen over wat het voor de geschiedenis betekent dat de oude Verlichtingsidealen en doelen van het socialisme zo schijnbaar eenvoudig terzijde konden worden geschoven door de fascisten.

Ook Marcuse (1898-1979) onderkent de totale afgang van het principe van rationaliteit in nationaalsocialistisch Duitsland, maar is ook uiterst kritisch over de naoorlogse ontwikkelingen.

Marcuse is dan de man die onderkent dat de moderne burger eendimensionaal was geworden. Hij wijst op de grote consequenties hiervan. De marxistische theorie was maar al te vaak uitgegaan van een groeimodel van rationaliteit én verzet. De solidaire arbeider of burger die in opstand komt voor de maatschappij als geheel.

Dat positieve mensbeeld staat volgens Marcuse grandioos onder druk. In plaats van een maatschappij met strijd en een opkomende arbeidersklasse trad de consument naar voren. Getrapt in de val van de glitter en gemakken, dat het kapitaal hem voorspiegelt.

Maar Marcuse ziet ook zelf dat het de vraag is of dit zó scherp ligt. Zijn er intussen geen nieuwe politiek actieve groepen die opstaan, die zich niet in de luren laten leggen? Daarover geeft hij, zoals hij zegt, de hoop nog niet helemaal op. Er zijn groepen aan de rand van de maatschappij die kritisch zijn, die verzet plegen, die veel verder willen gaan dan het bestaande een beetje bijschaven.

Juist omdat er gemarginaliseerden bestaan, kan nog altijd de maatschappij als geheel begrepen en als dominante verschijningsvorm aangevochten worden. Toch schept Marcuse uiteindelijk geen hoopvol beeld, maar ziet eerder een maatschappij die de burger als consument heel eenzijdig zijn rol laat spelen.

De wereld als een marionettentheater? Het heeft er veel van. Met een sleutelrol voor de media. Toen wellicht de tv en het pretpark die voor velen bereikbaar werden, nu zou hij misschien wijzen op de dominantie rol van de sociale media waar veel wordt beweerd, maar waar actie en democratisering een kortstondige afwijkende bijkomstigheid lijkt te zijn geworden.

Marcuse werd populair. In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw neemt bij links de belangstelling toe voor deze aanvankelijk niet eens zo bekende filosoof. Van meet af aan bestaat bij deze hernieuwde interesse een spanningsveld met een grote individuele vrijheidsdrang en met tegelijk veel inzet en acties voor een betere maatschappij. Er zijn massale Vietnamacties en solidariteit met de bevrijdingsbewegingen in de Afrikaanse koloniën. Die dragen op hun beurt weer bij aan de democratisering in het Westen, zoals de Portugese Anjerrevolutie in 1974.

Met deze veranderde verhoudingen groeide de aandacht voor theorie. Dit was meer dan een academische kwestie. Er leek een echt revolutionair perspectief te ontstaan, waarover de stemming bij links (vaak) hoopvol was. De hernieuwde belangstelling was positief, maar stond van meet af aan ook onder druk door op de achtergrond bestaande kwesties in het reële socialisme, zoals de beperking en onderdrukking van burgerlijke vrijheden. Veel mensen hadden sympathie voor het reële socialisme en wezen op hetzelfde moment veel van de structuur ervan en de ideologische presentatie af.

Het denken over deze kwesties kende veel gradaties, van klakkeloze aanvaarding (‘Even doorbijten’) tot volledige verwerping (‘Totale dictatuur’). Daartussen allerlei nuances, die een grote strijdbaarheid niet in de weg hoefden te staan, zoals vaak bleek in massale solidariteitsacties voor vrede, hogere lonen en democratisering.

In de ideologische discussies van de studenten- en democratiseringsbeweging speelt het boek ‘De eendimensionale mens’ van Marcuse dan een rol. Niet altijd gelezen, maar ieder had ervan gehoord en het leek de posities van nieuwe strijdbewegingen, zoals van studenten, te bevestigen. Het markeert in zekere zin een start, want mede door dit werk ontstond een breder links debat.

Sinds de populariteit van ‘De eendimensionale mens’ werd vaak de ‘repressieve tolerantie’ en vanuit genoemd boek de randgroepentheorie genoemd. Het boek is uiterst pessimistisch over de kans om de arbeidersklasse nog in beweging te krijgen en ziet in beperkte mate alleen nog een rol weggelegd voor gemarginaliseerde groepen, de randgroepen.

Sommige studenten eigenden zich die rol toe, als ideologische legitimatie van een studentenbeweging met een verderstrekkende maatschappelijke betekenis. Die beweging was prima, de genoemde legitimatie echter vaak wat pover, wat de beweging er niet sterker op maakte. Het neemt niet weg dat dit boek een ook voor de praktijk leerzame analyse biedt van de ontwikkeling van wat toen de hoogindustriële samenleving werd genoemd. Marcuse eindigt in zijn boek echter somber, en dat pessimisme had op langere termijn wellicht een sterker effect dan de hele roemruchte randgroepentheorie in haar positieve interpretatie.

Marcuse schrijft: ‘De dialectische theorie is niet weerlegd, maar kan ook geen oplossing bieden. Ze kan niet positief zijn.’ (pp. 269-270) In feite is hier sprake van een omgekeerde stelling vergeleken met de strekking van Marx’ ‘Elfde stelling over Feuerbach’. De consequentie is hier ook tegengesteld aan. Want in plaats mee te werken de wereld te revolutioneren, lijkt het erop dat we volgens Marcuse maar een ‘heideggeriaans in de wereld geworpen zijn’ moeten accepteren en dat de door Heidegger (1889-1976) geschetste technologische en industriële onderwerping van de mens onvermijdelijk, definitief is geworden.

Die onderworpen mens, de hedendaagse burger, profiteert van een betrekkelijk rijk maar totaal eenvormig voorgeprogrammeerd bestaan. Deze mens leeft in één dimensie, waar hij over het algemeen niet meer zelf uit kan ontsnappen.

De uiteindelijk enige of voornaamste ‘oplossing’ die in de redenering van Marcuse dan resteert is dan een buitenperspectief aan te nemen, een weigering nog langer aan deze maatschappij deel te nemen. Het is een soort nietzscheaanse escape van de platte werkelijkheid, waarboven de authentieke mens zich moet verheffen, een ‘grote weigering’ nog verder deel te nemen aan de toch slechts vervreemdende maatschappij.

Aan het eind van ‘De eendimensionale mens’ haalt Marcuse instemmend, als kritiek op de inkapseling, de Franse filosoof Maurice Blanchot (1907-2003) aan: ‘Wat wij weigeren is niet zonder waarde of belang. Juist daarom is de weigering noodzakelijk. Er is een rede die wij niet meer zullen accepteren, er is een schijn van wijsheid die ons schrik aanjaagt, er is een aanbod tot vergelijk en verzoening waar we niet naar zullen luisteren. Er heeft zich een breuk voltrokken. Wij zijn teruggedrongen tot die eerlijkheid die geen medeplichtigheid meer duldt.’ (p. 272)

‘De Weigering’ als thema, zo kom je bij Nietzsche (1844-1900) uit en vorm je ideeën die voorlopers zijn van het postmodernisme van de jaren tachtig en daarna.

Een absolute weigering. Een individu, een persoon kan deze bevrijdende act wellicht soms voltrekken, zijn solidariteit met mensen die dit niet kunnen wordt er dan waarschijnlijk wel mee opgeheven en opgegeven. Bij Marcuse is een ‘grote weigering’ als slot van zijn met veel feiten onderbouwd betoog misschien begrijpelijk, maar zij is leeg en pessimistisch.

De lege absoluutheid, de ontkenning van historisch concrete verbeteringsmogelijkheden, maakt de impact van deze weigering groot en moralistisch. De ‘weigering’ is ten slotte niet ieder gegeven, niet de filosofen, een verlicht burger of elite, maar – en misschien is dat wel weer realistisch in haar absolute negativiteit van dat idee – vooral wél de randgroepen, buitenstaanders en uitgestotenen: ‘Het feit dat ze beginnen te weigeren het spel mee te spelen, is misschien wel het feit dat dit het begin van het eind van een tijdperk aangeeft. Er bestaat geen enkele aanwijzing, dat het een goed einde zal zijn.’ (p. 273)

De paradox neemt op deze manier echter absolute vormen aan. Marcuses analyse opent velen de ogen over de maatschappelijke vervreemding, maar ontneemt hun – in veel opzichten – de hoop. De kritiek leidt tot actie, maar het hopeloze einde speelt op de achtergrond mee.

In die zin bestaat er een overeenkomst tussen de verschillende leden van de Frankfurter Schule, Horkheimer en Adorno, naast Marcuse, die de mens gevangen zien in een geestloos bestaan. Al vind je bij Fromm andere gezichtspunten, praktischer standpunten, een hoopvoller perspectief.

De ideologie van de jaren zeventig en tachtig laat de activist vaak in hoge mate met lege handen achter en dat is ook bij Marcuse zo ondanks zijn grondige analyse en idee over vervreemding en de opstand van randgroepen. Waar kun je je nog met overtuiging op richten?

Het is begrijpelijk dat sommige hedendaagse sociale bewegingen en partijen hier niet met plezier op terugkijken en (van de weeromstuit) vaak maar weinig meer van theorie willen weten. Als een maatschappelijk perspectief mist, houdt de beweging het op den duur echter ook moeilijk vol. De richting raakt zoek, vervolgens overtuiging en inspiratie.

De angst voor abstracte discussie kan ook te groot worden, dus contraproductief. Discussies uit de hier beschreven periode leren dat een teveel en een tekort aan theorie soms in elkaars verlengde liggen. Dat kost de praktijk de kop.

Bovenstaande tekst is, weliswaar wat gewijzigd, ontleend aan het essay ‘Na de nihilistische val’. Dit essay is volledig te vinden op de website van marxists.org. Het hoort bij de voorstudies van Jasper Schaaf, Actief socialisme en vrijheid, Pleidooi voor hechtere linkse samenwerking, Doorbreek de vanzelfsprekendheid, Uitgeverij Damon, Eindhoven 2018.

Link naar het essay: https://www.marxists.org/nederlands/schaaf/2013/2013nihilisme.htm

Bron: Herbert Marcuse, De eendimensionale mens, Studies over de ideologie van de hoogindustriële samenleving, 5e druk, Uitgeverij Paul Brand in samenwerking met Werkgroep 2000, Bussum 1970.

Jasper Schaaf is gepensioneerd docent filosofie. Hij woont in Groningen, Nederland. Zijn interesses liggen op het terrein van de filosofie, natuur, politiek en socialisme. Favoriete boeken: filosofie, Marx, Spinoza, Feuerbach, Theun de Vries, José Saramago.

Categorie: Achtergronden, Geluk, Media, Mensenrechten Tags: Erich Fromm, Frankfurter Schule, Max Horkheimer, Nietsche, Theodor Adorno

Lees ook:

  1. De Lotussoetra – boeddhisme en politiek
  2. Op weg naar jaargang 8 van het BD – gelukkig nieuwjaar
  3. Puning Tempel: Waarom Xi Jinping een genocide vierde
  4. CCP: Koreaanse strips mogen geen ‘separatisme’ of religie promoten

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Primaire Sidebar

Door:

gastauteur

diverse schrijvers 
Alle artikelen »

Agenda

  • Agenda
  • Geef je activiteit door
  • Locaties
  • Overzicht op kaart

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

14 sep
Tao en geluk; vijf bijeenkomsten
14 sep 23
25 sep
Discovering Buddhism
25 sep 23
25 sep
Stiltemeditatie Stichting Bodhisattva
25 sep 23
26 sep
The Bodhisattva Vows: Making Bodhicitta work in daily life
26 sep 23
26 sep
cursusreeks Dhammakaya meditatie
26 sep 23
  • bekijk de agenda
  • De werkplaats

    De werkplaats.

    Boeddhistische kunstenaars

    Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
    lees meer »

    Pakhuis van Verlangen

    In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

    De taal van het lijden  (deel 1 van 3)

    gastauteur - 20 september 2023

    De taal welke zich op verschillende momenten in ons leven aan ons openbaart, meestal in de vorm van verlies, pijn en verdriet, het diep begrijpen ervan, te leren het lijden te omarmen, er ruimte voor te creëren, zodat het uiteindelijk los kan komen.  Leren één te worden met de ontvouwing van het leven en het ontdekken, blootleggen en hervinden van deze nobele waarheid. Hoewel dit vaak een erg zware taak lijkt, en voor velen van ons te moeilijk om zelfs maar over na te denken, ligt er binnen dit proces van herkennen en het omarmen van lijden, een ontvouwen van kalmte, vreugde, vrede en harmonie met onszelf en de wereld om ons heen. Elke keer dat we dichter bij deze ontvouwing komen, tillen we een klein stukje van de sluier op die ons ware wezen omhult.

    Taigu – Tibetaans bijgeloof op gespannen voet met anatman

    Taigu - 19 september 2023

    Het geloof dat Tibetaanse boeddhisten vertegenwoordigen in de zielsverhuizing van de dertiende naar de veertiende Dalai Lama, en bij diens overlijden naar de vijftiende, onderstreept nog eens de ondoorzichtige magie waarvan het Tibetaanse boeddhisme is doortrokken. Je zou het een scepticus niet kwalijk kunnen nemen, wanneer deze de conclusie trekt dat bij de overgang van de ene op de andere Dalai Lama een loopje wordt genomen met het leerstuk van anatman, een van de klassieke hoekstenen van het boeddhisme.

    Ardan, van zenleraar tot brugwachter – ‘Je opent de brug en je sluit ‘m weer. Bijna zen.’

    Ardan - 11 september 2023

    'Ik wil mezelf niet opzadelen met titels. En bovendien zei me de titel 'zenleraar' niet zoveel. Was ik nu anders geworden? Kon ik nu beter mensen begeleiden dan daarvoor? Het klopte voor mij niet. Datgene wat mij het meest gebracht had, namelijk die vrije vrouw/man zonder titel liep nu met een titel rond. En dat beviel me niks.'

    Pseudo-Cicero, pseudo-troost?

    Erik Hoogcarspel - 11 september 2023

    Cicero voert in zijn epistel aan dat we niet overmatig moeten rouwen om de dood van een geliefde, omdat er bij de dood voor de geliefde zelf weinig verloren gaat. Het leven is nu eenmaal niets dan ellende. Als je de pech hebt geboren te zijn geworden, kun je maar beter gauw dood zijn. Je hoeft ook niet oud te worden om te slagen in het leven.

    Wat loert daar in de duisternis?

    Kees Moerbeek - 10 september 2023

    Eeuwenlang zwierven ze in de bergen, de bossen, de velden, in de rivieren en langs de kust en joegen de Japanners de stuipen op het lijf of belaagden ze. Ze zijn ook nu niet weg te denken, de yokai.

    Meer onder 'pakhuis van verlangen'

    Footer

    Boeddhistisch Dagblad

    over ons

    Recente berichten

    • Over de Lotus-soetra (40): Materialisme
    • XR spant kort geding aan: inzet waterkanon per direct verbieden  
    • Haiku
    • De oerknal van Bewustzijn en de inflatie van de geest
    • Het denken (2) – Een superieur brein in een kreupel lichaam? 

    Reageren

    We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

    Over het BD

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
    Lees ons colofon.

    Zie ook

    • Contact
    • Over ons
    • Columns
    • Reageren op de krantensite

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.