Nederland kent een boeiende geschiedenis waar het gaat om het ontstaan van het boeddhisme in dit lage land. Wie waren de pioniers en waar speelde zich dat boeddhistische leven af? Hans van Willenswaard deed vanuit zijn eigen waarneming onderzoek naar het ontluikende boeddhisme vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw. Hij speelde – meestal in de zijlijn – een kritische rol in de wordingsgeschiedenis van – de unieke boeddhistisch wereld in Nederland.
In het eerste deel van de serie ‘Het mysterie van de zwarte tulp’ doet Hans in tien afleveringen verslag van zijn ervaringen en werpt hij een blik op de toekomst van het tulpenboeddhisme. Van Willenswaard – hij kreeg de naam Vimala Vijjo – nam in 1979 toevlucht tot de Boeddha, dharma en sangha. Zijn eerste baan na een opleiding in cultureel werk bracht hem begin jaren zeventig in het Amsterdamse Fantasio, waar hij een rol speelde bij de omvorming tot ‘meditatiecentrum De Kosmos’. Zo kwam hij op het spoor van vipassanameditatie. In 1990 ontmoette hij Sulak Sivaraksa, Thailand, de oprichter van het International Network of Engaged Buddhists (INEB).
In deze serie stelt Hans zich de welhaast onmogelijk taak om stapsgewijs een formule voor een toekomstig tulpenboeddhisme te onthullen. Hij doet deze poging met een flinke dosis zelfspot, want niemand is het nog gelukt de legendarische zwarte tulp te kweken. Met zijn serie wil hij een nieuwe impuls geven aan de discussie over de toekomst van het boeddhisme.
Een meditatieleraar uit Sri Lanka
Erik Bruijn had, in de eerste begintijd, De Kosmos bezocht samen met Ananda Mangala Thera uit Sri Lanka en mij met hem in contact gebracht. Een veelbereisde therevadamonnik met een hoog profiel die zich uiteindelijk in de Thaise tempel in Singapore had gevestigd. Hij was uitgever van het internationale tijdschrift The Young Buddhist. Waar andere monniken zich gereserveerd opstelden toonde Aananda Mangala Thera tot mijn verbazing een enorm open belangstelling voor De Kosmos als experiment voor jongeren.
Wat mij ook interesseerde was dat hij had deelgenomen aan de World Conference on Religion and Peace in Kyoto, October 1970. Dit was één van de eerste interreligieuze conferenties op wereldschaal na de Tweede Wereldoorlog. De conferentie was geconvoceerd door de Japanse autodidact Nikkyo Niwano, oprichter van de Rissho Kosei-kai, een boeddhistische lekenbeweging voor religieuze vernieuwing. Ananda Mangala Thera was leerling van de bekende Birmese vipassana meditatieleraar Webu Sayadaw (1896 – 1977). Deze staat nog steeds bekend als een zeer bescheiden, verlichte monnik. Hij gaf voorrang aan nijver praktiseren boven theorie[1].
Ik nodigde Ananda Mangala Thera uit om een paar maanden in De Kosmos mee te draaien als vipassanaleraar en als adviseur bij de verdere ontwikkeling van het centrum.
Inmiddels had ik impulsief ontslag genomen bij De Kosmos om mee te werken aan het zomerproject in de Mozes & Aaron kerk. En ik had mijn sousterrain aan de Van Eeghenstraat overgedragen om na de zomer in Friesland te gaan wonen in eern vlaag van verlangen terug te keren naar het platteland.
Maar toen ik de brief ontving van Ananada Mangala dat hij de uitnodiging graag aannam kon ik dat niet laten gaan. De Kosmos gaf mij wel een budget, maar volkomen onvoorbereid en als halve werk- en dakloze, stond ik onverwachts voor de taak drie maanden voor een therevadamonnik te zorgen in een toenemend herfstachtig Nederland. Dankzij de hulp van vrienden en de welwillende morele steun van Peter van der Beek en Everhard Post namens de Vrienden van het Boeddhisme (toen nog Nederlands Buddhistisch Centrum) kon ik toch een redelijk programma opstellen, met drie keer per week meditatielessen in De Kosmos en spreekbeurten door het hele land. Oprichter Leon Dupont van boekhandel Au Bout du Monde stelde de monnik een huiselijk apartementje ter beschikking aan de Prinsengracht bij de Noordermarkt.
De Nieuwe Leidsche Courant kopte: Boeddhist komt les in meditatie geven.
‘18 september 1971, Amsterdam. Het meditatiecentrum De Kosmos in Amsterdam heeft een boeddhistische kloosterling aangetrokken om in de hoofdstad lessen te geven in meditatie. Boeddhist Ananda Mangala Thera zal in een aantal lezingen zijn benadering behandelen van onder meer “jeugd in opstand”, “de eenling en de maatschappij” en “de waarde van de godsdienst in de huidige gemeenschap”. Ananada Managala Thera is afkomstig uit het Thai boeddhistisch klooster in Singapore.’
Ven. Ananda Mangala Thera had bijzondere didactische gaven en een goed gevoel voor humor. Hij kon met verve de vele dimensies van het meditatieproces uitleggen in duidelijke bordtekeningen en hij maakte levendig contact met zijn gehoor. Zijn aanwijzingen bij de meditatie waren praktisch en heel behulpzaam voor de zoekende westerlingen.
Een opmerkelijk bezoek was dat op uitnodiging van abt Jeroen Witkam aan de Trappistenabdij Maria Toevlucht in Zundert. De abt had in 1970 voor het eerste een zencursus meegemaakt bij Karl Graf von Dürckheim. In het jaar van de ontmoeting met Ananda Mangala organiseerde hij de eerste zensesshin binnen een Nederlandse abdij. Het is Jeroen’s levenswerk geworden de joods-christelijke traditie en de zentraditie te verbinden[2].
Terug in Zeeland. Een 70er jaren turning point?
Toen Ananda Mangala Thera eenmaal vertrokken was zat ik volledig aan de grond. Ik nam maar al te graag een baan aan als coördinator van jongerencentrum De Beuk in Middelburg. Ik begon op 1 februari 1972. Ik verwachtte een rustige tijd in te gaan maar viel terug in ‘fantasio toestanden’ en erger. De jongeren hadden het centrum bezet en wilden het in eigen beheer runnen. Er raasde niet alleen een indringende drugstrend maar ook het alcoholgebruik was vaak schrikbarend. Toch lukte het ook hier met vereende krachten een ‘Kosmos impuls’ in te brengen: er kwamen yoga lessen, De Beuk werd beroemd om de volkorenkoeken die gebakken werden met biologisch-dynamisch meel van Loverendale, en de zeefdrukkerij werd platform voor een bijzondere vorm van vriendelijk activisme en milieubewustzijn. Een typerende soft power affiche dat werd gedrukt nam vermanend stelling in de Oosterschelde kwestie. Dit sloeg aan bij de over het algemeen flegmatieke, maar uiterst koppige, en door watersnoodramp van 1953 getraumatiseerde Zeeuwen.
In 1973 treedt het progressieve kabinet Den Uyl aan met D66 en PPR. D66 voorman Jan Terlouw schaart zich achter de actievoerders. Die moesten het van Den Haag hebben want de plaatselijke politiek bleef, ondanks de groeiend druk van de Oosterschelde Open activisten, tégen een vergaande ingreep in het Deltaplan. De PPR waar Roel van Duijn lid van was geworden[3] dreigde uit het kabinet te treden. In 1974 moest het afsluitingswerk compleet worden stilgelegd. Na veel rekenwerk en loodzware discussies begint het ontwerpen van een doorlaatbare dam, een ingenieus compromis tussen volledige afsluiting of het andere uiterste: algemene dijkverzwaring. Het ecosysteem was gered. Een mondiale mijlpaal voor de milieubeweging. Jan Terlouw:
“Ik vind het besluit over de Oosterschelde een feest voor de democratie. Met wettelijke middelen en met hulp van de burgerij, met actie, is er iets tot stand gekomen (…).”[4]
Mondiale beweging
Niet alleen in Nederland werden pogingen gedaan om het tij te keren. E.F. Schumacher publiceerde zijn boek Small is Beautiful. A Study of Economics As If People Mattered gebaseerd op zijn ervaringen als economisch adviseur in Birma. De International Federation of Organic Agriculture Movements (IFOAM) werd in 1972 opgericht in Versailles, met de biologisch-dynamische beweging als drijvende kracht; in Bhutan komt Koning Jigme Singye Wangchuck op 17-jarige leeftijd aan het bewind en stelt Gross National Happiness tegenover gangbare “ontwikkeling”; de Club van Rome publiceert Grenzen aan de Groei en de UN organiseert de eesrte conferentie over het milieu in 1972 in Stockholm, Zweden.
In Thailand had Sulak Sivaraksa al in 1969 zijn Sathirakoses Nagapradipa Foundation (SNF) opgericht.
Eind tweede decennium 21e eeuw: nog steeds niet waar we zijn moeten.
Voordat ik mijn persoonlijke bijdrage aan de geschiedschrijving van het boeddhisme stapsgewijs probeer te vervolgen, even een korte vooruitblik naar de 21e eeuw: het hier en nu. Bijna vijftig jaar na het met veel verwachting geladen Turning Point van de 70er jaren van de vorige eeuw, waarbij ook de vestiging van het boeddhisme in Nederland hoort, zijn de genoemde stromingen weliswaar nog steeds duidelijk herkenbaar. Maar ze zijn absolute minderheidsbewegingen gebleven – ook het boeddhisme na een korte hausse rond de eeuwwisseling.
- Nederland is weliswaar internationaal kampioen in watermanagement geworden. Maar rivieren en zeeën vervuilen steeds verder en raken uitgeput. Klimaatverandering bedreigt kusten en gletchers, de stabiliteit van de aarde.
- In lijn met E.F. Schumacher’s boek – waarin hij krachtig de term “boeddhistische economie” populariseerde – werden zijn ideeën gerealiseerd door middel van een serie organisaties: de Soil Association voor biologische landbouw was medeoprichter van de IFOAM in Versailles; de Intermediate Technology Development Group (ITDG) [nu: de internationale ontwikkelingsgroep Practical Action], en de cluster van Schumacher College, de inmiddels opgeheven Small School en het tijdschift Resurgence. Er is geleidelijk een brede beweging van ‘alternatief bedrijfsleven’ gegroeid. Met een leidende positive voor sociaal ondernemerschap. Deze beweging vertoont een enorme diversiteit, met equivalenten in de hele wereld. Maar de veelheid aan initiatieven heeft nog geen nieuw systeem voortgebracht sterk genoeg om de plaats van het huidige mondiale economisch bouwwerk – dat zulke enorme ongelijkheid voortbrengt – in te nemen.
- De biologische lanbouw is enorm gegroeid maar komt in de meeste landen niet uit boven de 10% van de totale agrarische productie. De chemische landbouwindustrie houdt vol dat voedselzekerheid voor een groeiende wereldbevolking alleen gegarandeerd kan worden met in commerciele laboratoria ontwikkelde technologie, inclusief steeds verder gaande genetische modificatie. De biologische landbouwbeweging stelt daar tegenover dat organic cán feed the world en dat aangetoond can worden middels true cost accounting dat biologische lanbouw in alle opzichten een betere, op langere termijn realistischer, optie is. Bijna 50 jaar na de oprichting van IFOAM is er een “nieuw Versailles” nodig om een keerpunt in de landbouwpraktijk te bewerkstelligen[5].
- Bhutan heeft als eerste land verklaard ernaar te streven een 100% organic country te willen worden. Maar het Bhutan Report voor de UN[6] heeft niet gedaan gekregen dat geluk en welzijn centraal gesteld werden in de duurzaamheidsdoelen (= SDGs, Sustainable Development Goals).
- De voorspellingen van de Club van Rome in 1972 waren niet perfect. Evenwel, de wetenschappelijke consensus over evident door menselijk gedrag veroorzaakte klimaatverandering is volledig in lijn met de toenmalige boodschap dat er Grenzen aan de Groei zijn.
- Ondanks het Stiglitz-Sen-Fitoussi rapport over de onbruikbaarheid van GDP om sociale vooruitgang en zelfs economische productie accuraat te meten gaan instituten, landen, bedrijven en ecomomen gewoon door GDP groei als norm-boven-norm te stellen.
Om het nodige keerpunt te bewerkstelligen zijn er lokaal verankerde vormen van beleid, beheer en bestuur nodig die boven bestaande wetgeving op het gebied van eigendom, de soevereiniteit van staten en het huidige mandaat van de Verenigde Naties uitgaan, zonder deze te ontkrachten. Om dit aan te kaarten is het initiatief genomen voor een Earth Trusteeship Platform[7].
(Wordt vervolgd)
[1] Hij werd na een toevallige ontmoeting een geode vriend en adviseur van Sagagyi U Ba Khin (1899 – 1971) wn drong er bij hem op aan Vipassana meditatie te gaan onderwijzen.
[2] http://www.dedriejuwelen.nl/Meer-over-Jeroen-Witkam
[3] Hij werd ook wethouder voor de PPR in Amsterdam.
[4] VPRO Andere tijden, aflevering 89 Beter ten halve gekeerd.
[5] Het 20e Organic World Congress wordt gehouden in 2020 in Rennes, de hoofdstad van Bretagne. Zie in Nederland het pleidooi van Piet van Ijzendoorn voor een Food System Transformation.
[6] Happiness: Towards a New Development Paradigm. Report of the Kingdom of Bhutan. NDP Steering Committee and Secretariat, 2013.
[7] The Next Step. Earth (T)rusteeship Address to the Interactive Dialogue of the United Nations General Assembly (…), Klaus Bosselmann, UN Headquarters, New York, 21 April 2017.
