Reflectie volgt op gewaarzijn
Reflecteren volgt op de fase van gewaarzijn > gewaar ben je, reflecteren doe je. We zien dat gewaarzijn, hoewel van nature aanwezig, training nodig heeft om een instrument voor bewustzijnsontwikkeling te worden. Meditatie en mindfulness, de laatste vaak als onderdeel van meditatie beoefening, zijn traditionele vormen daarvoor. Gewaarzijn – bewuste aandacht – is een noodzakelijke voorwaarde voor bewustzijnsontwikkeling. We kijken nu dieper naar de betekenis, functie en toepassing van de activiteit van reflecteren.
Betekenis volgt uit reflectie
Reflecteren heeft naast de letterlijke spiegelende betekenis ook een geestelijke/spirituele betekenis, namelijk die van: beschouwen, bespiegelen, bezinnen, filosoferen en overdenken. Veel van onze betekenisgeving is automatisch – een actueel fenomeen wordt niet of nauwelijks bewust waargenomen (fenomenologisch) maar verschijnt onmiddellijk als betekenis of concept – een gevoel, gedachte, beeld, mening, oordeel – in onze bewustzijnstroom. Middels het trainen van gewaarzijn verhogen we de kwaliteit van onze waarneming, en verminderen we onze reactiviteit – reacties die voortkomen uit deze automatische betekenisgeving vanuit oude emotionele kwetsuren en behoeften.
Functie van reflectie
Door de hogere kwaliteit van gewaarzijn komt de inhoud ervan beschikbaar voor bewuste reflectie. De functie van reflectie is dan ook het gericht betekenis geven aan bewust waargenomen informatie, zowel actueel als achteraf. Actief en gericht reflecteren is hoe we bewust het vermogen van onze geest gebruiken om betekenis en zin te geven aan ons leven. Het is een doorlopende oefening want reflecteren is net als mindfulness en meditatie een activiteit die regelmatig geoefend dient te worden. Reflecteren is een werkwoord: het gaat niet over een spontaan intuïtief inzicht wat tot onmiddellijke, volledige en stabiele realisatie kan leiden, maar om een te oefenen vaardigheid.
Toepassingen van reflectie
Er zijn vele vormen van reflectie. Een hele praktische vorm van reflectie komt uit het Boeddhisme en heeft de naam ‘De Acht Wereldse zorgen.’ Het is een vorm waarin er een stelling gebruikt wordt om je gewaarzijn van, en reflectie over je gedrag te leiden. De Acht wereldse zorgen betreft in essentie onderzoek naar de dynamiek van gehechtheid en afkeer, of hoop en angst, de twee polen die in het Boeddhisme gezien worden als de werkelijke oorzaak van onze ontevredenheid.
Acht wereldse zorgen om je van te bevrijden.
Onze ontevredenheid komt in deze benadering in belangrijke mate voort uit ons (te) sterke geloof in de wenselijkheid en resp. onwenselijkheid van deze toestanden. Ze bestaan uit 4 paren:
1. voorspoed & tegenspoed – gehechtheid: aan materiële en financiële bezittingen & afkeer: kwaadheid en verdriet bij het niet verwerven of verlies ervan;
2. genot & lijden – gehechtheid: aan het hebben en houden van plezierige en sensaties en ervaringen & afkeer: het willen vermijden of zo snel mogelijk beëindigen van onplezierige sensaties en ervaringen;
3. eer & schande – gehechtheid: aan een goede reputatie of imago & afkeer: van een slechte reputatie of imago;
4. lof & kritiek – gehechtheid: aan complimenten en waardering & afkeer: van kritiek en afkeuring.
Reflectie in drie delen
Zo op het eerste gezicht zijn ze heel herkenbaar en nastrevenswaardig, niet? Doel van de wereldse zorgen en de gerichte reflectie er over is om inzicht te krijgen in de contraproductieve resultaten van het geloof erin, en het gedrag dat er uit voortkomt.
Reflectie 1. richt zich op het onderzoek hoe het komt dat we hier in geloven. Of scherper geformuleerd: wat is de functie voor mij dat ik hier in geloof? Wat moet het mij eigenlijk brengen?
Reflectie 2. richt zich op het gedrag dat voorvloeit uit mijn geloof in het eerste – de wenselijkheid danwel onwenselijkheid van dat wat er hier-en-nu is. Ik kan me dat gedrag gewaarzijn, en middels reflectie onderzoeken welke aanleiding(en) in de situatie mijn geloof activeert en het daaropvolgende gedrag teweegbrengt.
Reflectie 3. richt zich op het reactieve gedrag en haar resultaten in de situatie en in mijzelf. wat doe ik nu eigenlijk precies als dat geactiveerd wordt en wat brengt me dat in relatie met anderen? En in mijzelf?
Overstijgen van de vicieuze cirkel
Al gauw zul je merken dat als je deze neigingen niet onderbreekt of anderszins overstijgt ze deel blijven van een vicieuze cirkel waarin ze elkaar onderhouden en bevestigen. Reflectie brengt ons overzicht en inzicht in de dynamiek van de Acht wereldse zorgen. Ten eerste zien we dat de paren redelijk autonoom wisselen van aanwezigheid (voorspoed en tegenspoed wisselen elkaar af) en tegelijkertijd zien we dat het vasthouden aan deze twee polen altijd ontevredenheid en lijden veroorzaakt. Er is dan immers altijd een situatie die we niet willen – ofwel de voorspoed eindigt of we het nu willen of niet, ofwel de tegenspoed gaat niet weg of het we het nu willen of niet.
Met compassie
Belangrijk is om onszelf altijd met compassie te onderzoeken en te aanschouwen. Het (negatieve) geloof dat we opdeden over onszelf en het gedrag wat we vertonen zijn aangeleerd. Trainen in reflectie dient niet om nog meer munitie te hebben om onszelf te veroordelen en kritiseren. Reflectie dient juist om te zien dat onze oude gewoonten van denken en doen deels contraproductief zijn en ons een hoop last bezorgen. Het is tijd ons er gericht en elegant van te bevrijden.
NB. Deze Reflectie maakt deel uit van Training Mindfulenss 1: De Kracht van Aandacht
