Leegte en non-dualiteit vinden geen steun in de leer van de Boeddha, zegt Bhikkhu Bodhi. Ook het kritische boeddhisme verwerpt onderdelen van Mahayana
Mensen die de zaak opschudden, vinden bij mij vrijwel altijd een sympathiek gehoor, schreef ik op 8 januari 2013 in Mahayana als historische aberratie?’. Dat was naar aanleiding van het boek What the Buddha Thought van Richard Gombrich, historicus en expert op het gebied van het theravadaboeddhisme.
Na het verscheiden van de Boeddha ging de menselijke natuur aan de haal met zijn boodschap, zegt Gombrich. De Boeddha had een existentiële oriëntatie, wars van metafysische speculatie. Deze oriëntatie volhouden bleek voor zijn volgelingen een te zware opgave.
Eerst rubriceerde de Abhidharma de categorieën van het bestaande in een ontologisch systeem van filosofisch realisme. Mede in reactie hierop rukten de apocriefe mahayanasutras het kompas in de richting van een kosmisch, metafysisch idealisme dat zijn hoogtepunt vond in de proclamatie van de boeddhanatuur.
Non-dualiteit
Iemand die Mahayana eveneens onder kritiek stelt, is de Amerikaanse theravadaboeddhist Bhikkhu Bodhi in een artikel Dhamma and Non-Duality uit 1995. De auteur komt, redenerend langs filosofische lijnen, uit op een vergelijkbaar punt als Gombrich.
Wanneer je de Pali Canon als bron neemt, dan verschijnt de Boeddha als een pragmaticus die de fenomenen de fenomenen liet. De zoheid van de dingen is bij de Boeddha de zoheid van de dingen zonder dat leegte (sunyata) en non-dualiteit eraan te pas komen, zegt Bhikkhu Bodhi. De Boeddha had geen moeite met het accepteren van dualisme. Leegte en non-dualiteit vinden geen steun in de leer van de Boeddha, stelt Bhikkhu Bodhi in een tekst die de moeite waard is te worden gelezen.
Met zijn kritiek neemt Bhikkhu Bodhi een klassieke theravadapositie in, waarmee ik zijn betoog echter niet in een hokje wil wegstoppen. Integendeel, in het bijeenkomen van verschillende boeddhistische stromingen in onze tijd schuilt een kans. Hoe ik hier tegenaan kijk, heb ik uiteengezet in mijn oorspronkelijke artikel Mahayana als historische aberratie?’.
Kritisch boeddhisme
Voor de volledigheid teken ik hierbij aan dat ook het ‘kritische boeddhisme’ in de jaren negentig van de vorige eeuw in Japan het mahayanaboeddhisme op onderdelen als ‘onboeddhistisch’ bestempelde. Met ‘boeddhanatuur’ en andere concepten zoals het ‘opslagbewustzijn’ (Yogacara) en ‘oorspronkelijke verlichting’ zouden verschillende scholen, waaronder Zen, via een achterdeurtje toch een onveranderlijk ‘zelf’ hebben binnengesmokkeld. Volgens het kritische boeddhisme zou dit vloeken met het primaat van de leegte (sunyata). Dit is dus een anders gefundeerde kritiek dan die van Bhikkhu Bodhi, een kritiek die van binnenuit het mahayanaboeddhisme zelf komt.
De filosoof Paul Williams besteedt aan het kritische boeddhisme een hoofdstuk in zijn standaardwerk Mahayana Buddhism: The Doctrinal Foundations uit 2009 (meer over dit boek hier). De inzichten van het kritische boeddhisme zijn gebundeld in een lijvige pil, Pruning the Bodhi Tree. The Storm over Critical Buddhism, edited by Jamie Hubbard and Paul Swanson (1997). In het kritische boeddhisme beluisteren we de echo van de kritiek die al in de begintijd van Mahayana loskwam op het denken daarvan.
–
Met dank aan Joop Romeijn voor het aanreiken van het artikel van Bhikkhu Bodhi.
Het boek Pruning the Bodhi Tree is hier gedeeltelijk te lezen op Scribd.com. Tegen betaling kun je het in zijn geheel lezen of downloaden. Een bespreking van het boek is hier te vinden.
Sjoerd zegt
Tja, in gewikkeld hoor, wie heeft de waarheid in pacht en wat is wijsheid.
Als je 350 jaar later begint op te schrijven wat iemand ooit heeft gezegd, dan is dat ook in een mondelinge traditie met compromissen op een groot concilie van volgelingen een hachelijke zaak. Zeker als je dan NU onderscheid tussen de ‘ware leer’ en ‘apocriefe bedenksels’ gaat maken.
Het lijkt sterk op de huidige tekst- en leerdiscussies in de christelijke kerken en de joodse gemeenschappen.
Zelf ben ik niet zo geïnteresseerd in het transcendente. Ik heb genoeg aan het leven hier en nu, in de context van toen en straks. Ik heb geen autonoom en reïncarnerend Zelf, alles is vergankelijk, alles verandert altijd.
Mijn oriëntatie wordt beïnvloed door de inzichten uit de systeem- en communicatietheoretische psychotherapie en de zelf-psychologie uit de psychologische cliëntcentered richting, waarin ik oorspronkelijk ben opgevoed.
Dat is toereikend om een duurzaam Zelf als een historisch artefact en theoretische vergissing uit voorbije tijden te zien.
Reïncarnatie is niet nodig om karma te zien in de intergenerationele ‘golven’ die ons handelen veroorzaken, in ons eigen leven en het leven van anderen.
Daarnaast zou het goed zijn om de boeddha als pragmatisch mens ook de menselijke beperkingen van zijn leer te gunnen! Een en ander als gevolg van de culturele artefacten uit zijn tijd.
Hij was geen foutloze godheid, maar een mens als wij, die na een innerlijke reis met veel wijsheid de mensen in zijn omgeving een weg uit hun lijden aanbood.
Een ‘wegwijzer’, geen mensenredder en zeker geen voorspeller van een eeuwig voortbestaan.
Ik hoop dat wij hier in deze tijd deze discussies over de ‘waarheid’ van het eigen gelijk achter ons kunnen laten en net zo pragmatisch met de kernleer van de 4 edele waarheden en het 8-voudig pad kunnen leren omgaan als Gotama-Boeddha dat onder de aandacht heeft gebracht. Dan ervaren wij al doende vanzelf de dualiteit van onze Mara- en Boeddhanatuur in onszelf en kunnen wij, tijdens ons leven, naar de opheffing van deze dualiteit in ons mens-zijn streven.
Schriftgeleerden brengen ons weinig verder.
Sjerab zegt
Het maakt wezenlijk niets uit of het Mahayana al dan niet een aberatie is. Wanneer je Mahayana en Vajrayana bekijkt, dan dien je de waarde ervan in het oog te houden. Uiteindelijk blijken het twee systemen die beiden via een eigen weg een bepaald doel proberen te bereiken of een bepaalde uitleg proberen te geven op hun eigen manier. Laat mensen en meningen gewoon met hun waarde naast elkaar bestaan, net zoals de Boeddha zelf soms verkoos om geen discussie aan te gaan. Een schril contrast met de hang naar zuiverheid die bepaalde theravadascholen heden ten dage aanhangen en wat soms verontrustende vormen aanneemt (Sri Lanka,…)
Sjoerd zegt
Hoi Sherab,
Wijs van jou, ik ben het geloof ik ook wel met je eens. Mijn afkeer van mijn calvinistische geschiedenis (de scherpslijperij) speelde een beetje op.
Zo zie je maar…….