In het najaar 2021 beloofde ik min of meer een cursus theologie te gaan volgen. De schriftelijke cursus telt maar liefst 48 lessen en ik denk dat er over iedere les ongetwijfeld iets valt te schrijven, doordat de inhoud mij op gedachten zal brengen die ik wel wil delen. Vandaag:
De kerk en het Nationaal Socialisme (deel 2)
De kerk verzette zich tegen de ideeën van het Nationaal Socialisme. Reeds in 1931 waarschuwde bijvoorbeeld de Jezuïtische pater Muckerman er al voor om de NSDAP niet alleen als politieke partij te zien. De partij van de Führer verkondigde volgens hem wereld-verlossing door het Germaanse ras en bloed! Het was gewoon gevaarlijke ketterij van de bovenste plank. Bisschoppen verboden openlijk de toetreding tot de NSDAP. Het partijprogramma stond recht tegenover de katholieke leer en dus uiteraard ook tegenover christelijke basisprincipes. Volgens kardinaal Faulhaber zou het Nationaal Socialisme bijvoorbeeld zelfs de tien geboden afwijzen! Kortom, het christendom van de NSDAP was beslist géén christendom van Christus. De NSDAP propageerde een vreselijke dwaalleer. Maar het overgrote deel van het Duitse volk liet de oren meer en meer hangen naar het gebral van Hitler en zijn handlangers, en riep hartstochtelijk “Sieg Heil! Sieg Heil! Heil Hitler!”.
Nadat Hitler aan de macht gekomen was, draaide hij schijnbaar wat bij. Hij verkondigde dat hij zowel de protestantse (Lutherse) als katholieke kerk belangrijk vond, en voor beide stromingen van de christelijke kerk een belangrijke rol zag weggelegd. Ondertussen verdraaiden kopstukken van de NSDAP verontruste woorden van kerkleiders op zo’n manier dat ze uiteindelijk kwamen met het uiten van de hoop dat officieel de conclusie zou worden getrokken dat het Nationaal Socialisme géén ketterij was, maar “een te beschermen levensuiting van de Deutsche Mensch.” En het volk slikte het. De ideeën van de NSDAP waren een levensuiting. Hoe kom je er op. Maar, je kunt barbarij inderdaad zo noemen. Op het moment dat ik dit schrijf vieren de Russen zich met hun levensuiting behoorlijk bot in de Oekraïne door daar geen oorlog maar slechts een speciale militaire operatie uit te voeren om Oekraïners te bevrijden. Ze bombarderen ook heel menslievend ziekenhuizen om te voorkomen dat daarin mensen overlijden aan vreselijke ziekten. Kortom, ieder regime dat monsterlijke praktijken als heilzaam weet te verkopen, komt daarmee – in ieder geval voor een tijdje bij eigen volk – mee weg.
Hitler stelde de paus op een gegeven moment voor om samen met Rome afspraken te maken. Het resultaat was het zogenoemde rijksconcordaat, waarvan de goedgelovige kerk te laat inzag dat het een en ander kennelijk niet helemaal juist begrepen had. Zo redelijk en billijk als de kerk zich tegenover Hitler had opgesteld, bleek Hitler zich – toen puntje bij paaltje kwam – niet tegenover de kerk op te stellen. Zijn aanhangers kregen alle ruimte zich tegen vooral rebellerende priesters uit te spreken. En rebelleren deden ze al gauw wanneer ze ook maar iets zeiden, schreven – laat staan preekten – dat tegen de geest van de NSDAP inging. Er was slechts ruimte voor één soort ‘heil’ en dat was niet het heil van Christus, maar het ‘Heil Hitler’. Het gold ook voor protesten van protestanten. Sommige protestantse stromingen hadden het trouwens erg moeilijk met het geven van handen en voeten aan hun protesten, omdat zij ook gehoorzaamheid preekten aan het gezag van door ‘God’ boven het volk gestelde leiders, dus uiteraard ook aan ‘der Führer’. Je kunt het dilemma samenvatten met de vraag: “wat moet je doen als het gezag waar je aan dient te gehoorzamen jou vraagt ongehoorzaam te zijn aan alles waar je in gelooft?” Lastig. Vooral wanneer je weet dat aantoonbaar ongehoorzaam zijn aan het gezag, jou de kop kan kosten.
Er zijn nogal wat geestelijken opgepakt en in hechtenis genomen, half- of helemaal doodgeslagen, in kampen uitgehongerd of op andere manieren ‘kalt gestellt’. De onlangs door de katholieke kerk heilig verklaarde Titus Brandsma is er één van. Eén van velen.
In 1937 ging een ongemeen scherpe aanklacht tegen de NSDAP en alle door die partij begane schendingen van gemaakte afspraken in het concordaat de wereld over. De curie (het college van kardinalen) liet de encycliek “Met brandende bezorgdheid” uitgaan. De kerk was eindelijk tot de conclusie gekomen dat de partij van de nazi’s uit was op de totale vernietiging van het christendom.
Was Wodan terug? Zover was het (nog) niet, en is het ook niet (nooit?) gekomen. Reeds in 1932 kwam er een beweging op gang die een Duits Christendom nastreefde. Deze beweging stelde zelfs een Rijksbisschop aan, een vriendje van Hitler: Ludwig Müller. Deze Duitse ‘kerk’ stond voor een min of meer dogmavrij geloof en verwierp bepaalde delen van het Oude Testament, vooral die delen die niet strookten met de partijlijn.
Hiertegen kwam de zogeheten ‘Bekennende Kerk’ op. Deze stroming werd geïnspireerd door de Zwitserse theoloog Karl Barth (1886 – 1968). Deze stroming werd – uiteraard – prompt verboden en priesters die er openlijk mee sympathiseerden werden in concentratiekampen geworpen. De eerste al in 1935. Ook Martin Niemöller, predikant in Berlijn de leider van de beweging, onderging zo’n lot. Hij belandde uiteindelijk in Dachau.
Dat de kerk niets tegen het nazisme deed, is gewoon niet waar. Er waren veel moedige predikanten en priesters, van hoog tot laag in de kerkelijke hiërarchie. Het ging echter tussen de kerk en het nazisme als altijd tussen ‘zij die zich aan de regeltjes houden’ en ‘zij die zich geen barst van regeltjes aantrekken’. Het is een ongelijke strijd. Wie zich aan de regeltjes probeert te houden, loopt vrijwel altijd achter de ontwikkelingen aan. Het spreekwoord luidt: eerlijk duurt het langst… maar soms lijkt dat toch net iets té lang! Maar wat is het alternatief?
Blijft de vraag: waar is / was God tijdens en na de gruwelen van de vernietigingskampen, de verwoestende bombardementen en de nietsontziende slachtpartijen op stranden en slagvelden, in ontbladerde oerwouden en onder de rook van in brand staande olievelden. Is het erg wanneer ik beken dat ik het antwoord daarop nu niet weet en dus vooralsnog schuldig blijf?
