Als godsdienstwetenschapper en indoloog houdt Paul van der Velde zich bezig met religie als menselijk verschijnsel. Of wat mensen geloven ‘echt waar’ is, en of je het als onderzoeker ook gaat geloven is van minder belang. Wat mensen binnen hun religieuze overtuigingen doen, daar is het godsdienstwetenschappelijk onderzoek om te doen, zo stelde Van der Velde. Maar na jaren van onderzoek naar het gedachtegoed van en de vele reizen door Azië, voldeed deze positie niet meer.
In zijn boek ‘Tatoeage van de ziel’ laat de auteur zien welke gedachten en voorstellingen van Azië zijn dagelijks leven zijn gaan vormgeven, zonder dat hij zichzelf als een bekeerling tot het hindoeïsme of boeddhisme beschouwd. Onderwerpen die in dit boek aan de orde komen zijn onder meer : hoe hindoes in bronzen beelden hun goden zien, hoe de goden soms volkomen onverantwoord met de wereld en de mensen lijken te spelen, hoe literaire esthetica uit Azië het dagelijks leven kan gaan kleuren en hoe intensieve deelname aan de Aziatische culturen sporen nalaat in de ziel.
Paul van der Velde: ‘Als godsdienstwetenschapper bestudeer je de religies van de mensheid. Mensen denken na, hebben hun voorstellingen over het doel waartoe de wereld bestaat, waarom ze leven, waar ze na hun dood naartoe gaan, waar hun voorouders zijn gebleven, hoe de cycli van de natuur werken, oneindig veel van dat soort zaken. Bovendien zoeken mensen een rechtvaardiging waarom de wereld in elkaar zit zoals hij in elkaar zit; het lijkt de mens nogal eigen dat te doen. Daar zitten voor de mens soms heel onbegrijpelijke aspecten aan en het diepe verlangen dingen te willen begrijpen, de betekenis van dingen en fenomenen te willen verklaren lijkt het type mens dat wij zijn nogal eigen.
Mensen zijn met deze zaken bezig en met deze mensen houdt de godsdienstwetenschapper zich bezig. Godsdienst, religie, cult of wat voor termen men ook wil gebruiken, beschouw je als godsdienstwetenschapper dan ook allereerst als een menselijk verschijnsel. Of de mensen die tot de religie behoren die je bestudeert gelijk hebben, of hun overtuigingen kloppen is heel wat anders, dat is voor later op de avond bij de rode wijn. Ik ben zelf geïnteresseerd in religieuze mensen, in religie als menselijk verschijnsel. Ik ben geïnteresseerd in wat mensen als hun waarheid beleven, niet in hun gelijk, en al helemaal niet in hun gelijk tegenover het mijne.
Natuurlijk zal mijn standpunt in dezen best een tijd- en cultuurgebonden standpunt zijn. Als ik in Azië kom, want ik houd mij met name bezig met de Aziatische religies en ik kom vaak in Azië, dan krijg ik bijzonder vaak de vraag of ik hindoe of boeddhist ben. Ik antwoord dan dat ik dat op zijn hoogst ‘parttime’ ben. Ik ben tot niets bekeerd. Ik ben bij mensen van allerlei richtingen vele waarheden tegengekomen, maar geen waarheid waar ik mij zondermeer achter kan scharen. Als dat gebrek aan overgave is, dan is dat maar zo. Ik ben binnen religies en ‘spiritualiteiten’’ een term die steeds vaker te horen is, de fraaiste verheffende, inspirerende voorstellingen tegengekomen, ik ben er ook de gruwelijkste voorstellingen in tegengekomen, waarbij zelfs moord religieus gesanctioneerd kan worden en complete religieuze oorlogen worden gelegitimeerd. Het meest subtiele en het meest perverse, het doet zich allemaal voor.
Het godsdienstwetenschappelijke standpunt, religie te zien als een menselijk verschijnsel, voldeed lange tijd voor mij. Ik kon zo goed aan mensen uitleggen wat mijn positie is ten aanzien van de religieuze tradities die ik bestudeer. De laatste jaren merkte ik alleen steeds vaker dat dit standpunt als een zwaktebod werd gezien, als een ‘niet kiezen voor iets’, of als een uitstellen van een keuze, of zelfs als angst voor de zojuist genoemde overgave. In mijn eigen beleving heeft het godsdienstwetenschappelijke standpunt daar heel weinig mee te maken. Religie als menselijk verschijnsel verdient aandacht, zonder dat men zich voortdurend de vraag hoeft te stellen of men het daarmee eens is of niet. Het zou zelfs niet eens mogelijk zijn zich met het hele hindoeïsme of het hele boeddhisme te identificeren. Daarvoor zijn de geloofsvoorstellingen binnen die religies eenvoudigweg te divers. Men hoeft trouwens ook geen hindoe, boeddhist of moslim te zijn om het hindoeïsme, het boeddhisme of de islam te bestuderen. Men hoeft toch ook geen nazi te zijn om een studie te maken van het nazisme? Zoals mijn dierbare collega Peter Nissen stelt: moet men crimineel zijn om criminologie te bestuderen? En laten we niet vergeten dat bekering net zo goed een laffe keuze kan zijn in plaats van een vermeend dappere, het kan een keuze zijn van buitensluiten van twijfel. Het blijft uiteindelijk allemaal een kwestie van visie. Niet bekeren kan gezien worden als een angst om overgave, bekering kan betekenen dat een mens ophoudt zich bepaalde vragen te stellen en er is rond deze twee nog veel meer denkbaar. Ik zeg niet dat dit zo is, maar het kan allemaal. Nogmaals, het is een kwestie van visie.
Het is wel opmerkelijk dat als het om religies gaat iedereen opeens wel een standpunt of mening lijkt te hebben, net als over politiek of voetbal, terwijl het bij tijd en wijle over zeer complexe zaken en processen kan gaan. Het blijft daarbij merkwaardig dat een van mijn naaste collega’s die zich als echt katholiek beschouwt en zich als zodanig profileert, zich voortdurend moet verdedigen terwijl ik kan rekenen op een positieve glimlach als ik vertel wat mijn vakgebied is. Toch is het ook waar dat een vakgebied een persoon vormt, maar dat is eigenlijk een heel andere kwestie. Vandaar dit schrijven. Waar sta ik nu zelf als ik mijn eigen religieuze positie ga beschrijven? Wat denk ik nu zelf na alle initiaties, na de mythen, na de honderden gestalten die de goden kunnen dragen, na de vele reizen, na de diepe overpeinzingen van vele religieuze stichters, leiders en voorgangers, na alle filosofieën waarin je al dan niet meeging?
Religie is voor mij bovenal een menselijk verschijnsel, dat zal nu duidelijk zijn, maar waar sta ik nu zelf na al die jaren, wat geloof ik inmiddels zelf, daar gaat dit schrijven over, welke ideeën en gedachten uit mijn verleden inspireren mij nu? Dagen mij uit? Waar raken ze echt aan mijn leven en kleuren ze mijn dagen zonder dat het alleen maar exotisch gedachtegoed blijft? Het is nu immers later op de avond bij die rode wijn.’
Uitgeverij DAMON Isbn 978 94 6036 197 5 | € 29,90 |
