Wijsheid in moeilijke tijden

Deze tekst is een bewerking van het eerste hoofdstuk ‘Wijsheid in moeilijke tijden’ uit ‘Een Licht in de duisternis’ van Jack Kornfield.

Winst en verlies, lof of blaam, genot en pijn, roem of afgang, denk je werkelijk dat dit aan je voorbij gaat? De woorden, die worden toegeschreven aan de Boeddha, raken vast een snaar. In je leven kan er ineens iets gebeuren wat je  onderuit kan halen. Het leven is zwaar als je een geliefde of dierbare verliest, als je werkloos bent of met pensioen gaat en in een gat valt. Als je belasterd of onterecht beschuldigd wordt, als jij of iemand die je lief is, ernstig ziek is, of als je midden in een scheiding zit of geldproblemen hebt. Dan zit je ineens tussen de brokstukken. En dan zijn er nog situaties in de wereld die een appel op je doen: van oorlogsgeweld tot de teloorgang van de biodiversiteit en klimaatschade door aanhoudende bosbranden, orkanen, overstromingen, de stijgende zeespiegel waardoor mensen ontheemd raken. Hoe gaan we hiermee om?

Als we in een moeilijke periode van ons leven zitten, vragen we ons vaak af of het ooit beter wordt. We belanden in een existentiële crisis, zetten vraagtekens bij ons leven, waardoor we meer gaan piekeren en denken dat we de enige zijn die dit overkomt. En we komen zeker in een neerwaartse spiraal terecht als we ons te sterk met dat gepieker identificeren, maar we kunnen een einde aan het lijden maken, want we staan er niet alleen voor. Honderdduizenden levens zijn ons voor gegaan. Onze voorouders hebben van generatie op generatie het licht van de mensheid door gegeven. Wij maken allemaal deel uit van die grote stroom van het menselijk zijn waar we – ieder volgens de eigen roeping in het leven-[1]samen wegen vinden om dat licht van wijsheid, moed en compassie verder te dragen en door te geven, dwars door alle problemen heen.

We staan niet alleen in de grote vraagstukken van ons leven. Een verhaal van Jack Kornfield die met Pema Chödrön voor zo’n 3000 mensen een lezing gaf, laat dat indringend zien. Plotseling, schrijft hij, stond een vrouw op die vertelde over de zelfdoding van haar man, het was nog maar kort geleden gebeurd. Ze vertelde over haar schrijnende verdriet, de enorme verwarring, schuldgevoel en boosheid, het verlies en de angst. In haar stem klonk een enorme eenzaamheid en verlatenheid door. Toen ze uitgepraat was vroeg Jack aan de aanwezigen: “hoeveel van jullie in deze zaal heeft te maken gehad met zelfdoding van iemand die je heel nabij stond, een vriend, vriendin, geliefde of familie?”

Meer dan twee honderd mensen gingen staan. De vrouw keek in de ogen van de anderen die door een soortgelijke tragedie waren gegaan en het hadden overleefd. Terwijl al die mensen in de zaal elkaar aankeken, was alom aanwezige compassie tastbaar alsof we in een tempel bijeen waren, schrijft Jack Kornfield. Allemaal voelden we het lijden dat nu eenmaal bij het leven en ons menszijn hoort. Het maakt deel uit van het mysterie van het bestaan dat wij met elkaar delen. Maar het zijn niet alleen de grote tragedies waarin we deze waarheid tegenkomen. Ook te midden van alle twijfels, verwarring, angsten en conflicten waar we bij tijden mee te maken hebben, is het belangrijk te blijven vertrouwen. Dat vertrouwen is niet buiten ons, maar levend aanwezig in ons zelf in onze ware natuur. En als mens zijn we zo geschapen, dat we het hele palet aan ervaringen kunnen doorstaan, van de grootste vreugde tot het diepste verdriet, van de grootste wanhoop tot het opperste geluk; dat hele palet doet ons uitgroeien tot meedogende, liefdevolle wezens.

We kunnen anders met moeilijkheden leren omgaan als we de overvloedige bronnen van wijsheid die overal ter wereld voor ons beschikbaar staan ter harte nemen: van de Boeddha en de Bijbel tot en met Buber, de wijsheid van Juliana of Norwich tot die van onze tijd. Er is lijden, zegt de Boeddha en alles is vergankelijk en onbestendig en er is geen zelf dat controle over je leven heeft. Dat te denken is een illusie. Alles is onbestendig en in verandering; het betekent dat verdriet en wanhoop ook weer voorbij zullen gaan. Jouw moeilijkheden en problemen zijn de weg die jij moet gaan! Het is op die plek waar jij nu staat, met jouw familiegeschiedenis, jouw talenten, waar jij het moet doen. Daar vind je de schat[2] in jou. Het is jouw opdracht in het leven te worden wie jij ten diepste bent. Naast een dosis geluk, horen daar wanhoop en verdriet, verlies en depressies, uitsluiting, angst en existentiële crises bij. Op enig moment gaan we allemaal door de donkere nachten van de ziel die ondraaglijk worden als we ze negeren, ontkennen of ervoor weglopen.

De weg naar heling begint als we problemen, tegenslag en tragedies moedig aanvaarden. Als we ons neerleggen bij wat is en stoppen met ertegen in te gaan. Als we volmondig ja zeggen tegen wat is. “Niet mijn wil”, zei Nico Tydeman altijd. Een gebroken hart is een open hart. “There is a crack in everything, that’s how the light comes in” dicht Leonard Cohen. Als we ons lijden verbinden met het lijden van anderen, verbreken we het isolement. We verbinden ons dan met het perspectief van ruimte en tijdloosheid. Zoals in het eerdere voorbeeld over zelfdoding, waar 200 mensen opstonden die hetzelfde hadden meegemaakt. Met ‘eigen kracht’ weten we ons dan ook gedragen door ‘ander kracht’. Dan zien we alles door de ogen van ‘degene die weet’, een begrip van Jack Kornfield. De wijze aanwezigheid van ‘degene die weet’ kan zich door zelfonderzoek op het kussen steeds duidelijker in ons leven manifesteren.

‘Degene die weet’, eigenlijk is het beter te zeggen: ‘datgene dat weet’ (geen zelf) is het innerlijke bewustzijn zelf, ‘onze hartgeest’, die altijd aanwezig is. Dit innerlijke gewaar-zijn dat draagt, opmerkt en observeert, is altijd kalm en helder als jouw innerlijke wijsheid aanwezig; die aanvaardt wat is en ziet tegelijk met de persoonlijke situatie het grotere perspectief waarbinnen alle gebeurtenissen zich afspelen. Het is zelfs in staat om de humor in de moeilijkste omstandigheden te blijven zien.

Jack Kornfield geeft een oefening die helpt om het deel in ons ‘dat weet’ heel concreet op te zoeken: Ga bewust voor de spiegel staan. Je ziet dan iemand die ouder is dan een aantal jaar geleden, van binnen voel je je helemaal niet ouder. Je lichaam is weliswaar ouder; het tijdloze bewustzijn waarmee je je lichaam in de spiegel waarneemt is dat niet. Dat is ‘datgene dat weet.’ Jouw lichaam is de stoffelijke verpakking van het bewustzijn. Het is het tijdelijke werktuig voor dit eeuwige gewaar-zijn; het ongeborene en onvergankelijke dat we delen met de gehele mensheid. We zijn uniek en tegelijk ben ik jij en jij bent mij.

We hebben allemaal wel iets van het grote mysterie in ons leven ervaren in een hevige verliefdheid, bij de geboorte van een kind, tijdens wandelingen in een overrompelende natuur, of bij de aanblik van een imponerende sterrenhemel bij nacht of bij volle maan, bij het luisteren naar muziek, het zien van kunst. Op dergelijke momenten ben je ‘datgene dat weet’, dan ervaar je vrede, je valt samen met wat is, je bent deel van dat wonderlijke moment. Het zijn ervaringen van eeuwigheid in het moment. Dan ‘zien’ we zuiver in de kracht van aandachtig gewaar-zijn. Dan zijn we totaal aanwezig en in staat de ondraaglijke schoonheid én onvermijdelijke tragedie waaruit elk mensenleven bestaat, te aanvaarden.

Waardeer je leven als een kostbare schat, moedigt de Japanse zenmeester Taizan Maezumi ons aan. In tijden van nood helpen mij de regels uit onze eigen traditie: ‘Alles is er, niets ontbreekt’ en: ‘Iedere dag is een goede dag’. Ik eindig met de woorden van Juliana of Norwich: “All shall be well and all will be well and sin is behovely ” (fouten horen erbij). Vertrouwen dat we worden gedragen…