Achtzaamheid, metta en ethiek
Boeddha’s leer kent vele dwarsverbanden tussen de concepten. Hoewel je soms de leer in één zin kunt samenvatten, zoals Boeddha’s aansporing vlak voor zijn dood ‘Bewerkstellig je eigen bevrijding, verkerend in achtzaamheid.’ Maar achter elk woord zit dan weer een matroesjka-achtige veelheid van uitleg en diepere waarheden, dus een beetje langere basiscursus bevat minstens 10-20 verschillende concepten.
Voor een specifiek doel, namelijk een praatje voor één avond c.q. een retraite, heb ik er nu drie uitgepakt die duidelijke onderlinge relaties hebben. En voor elk ervan wil ik ‘de hoofd-dimensies aanstippen’, zonder claim op volledigheid. En het is ook nadrukkelijk een, niet de, dharma-driehoek – voor hetzelfde geld hadden we drie andere concepten kunnen pakken die elkaar ook duidelijk beïnvloeden. Sterker nog, in bijstaand plaatje heb ik bij elk van de drie vierkantjes ook een cursief rondje getekend dat invloed-op-afstand heeft.
Let wel: Dharma volg je met je hart, niet met je hoofd/intellect. Zie bijvoorbeeld zenverhalen van ongeletterde oude vrouwtjes die wijzer blijken dan een zenmeester met universitaire graden. Concepten/theorie zoals ik hier geef, en pakweg de hele Abhidhammaleer, zijn voor sommigen een handig hulpmiddel om je hart en leven te transformeren. Klinkt het allemaal te overweldigend, wanhoop niet – door te doen, niet te spreken, gaat het vanzelf voor je leven en wordt je een ‘beter’ boeddhist dan bovengenoemde zen-universiteits-boekenwurm.
Wat is achtzaamheid ?
Opmerkzaamheid, ik vertaal het begrip ‘sati’ veelal als achtzaamheid ondanks de germanistische dimensie, is simpelweg observeren wat er buiten en binnen jezelf gebeurt. Zonder oordelen, zonder gedachten rondom het observeren. Boeddha zelf beschrijft het in de Sattipathana soetra als volgt:
Welnu, monniken, een monnik blijft bij het lichaam, het lichaam beschouwend, energiek, volbewust, aandachtig, een einde makend aan de hunkering naar en het verdriet om de wereld. Hij blijft bij de gevoelens, de gevoelens beschouwend, energiek, volbewust, aandachtig, een einde makend aan de hunkering naar en het verdriet om de wereld. Hij blijft bij de geest, de geest beschouwend, energiek, volbewust, aandachtig, een einde makend aan de hunkering naar en het verdriet om de wereld. Hij blijft bij de mentale factoren, de mentale factoren beschouwend, energiek, volbewust, aandachtig, een einde makend aan de hunkering naar en het verdriet om de wereld. “
Dit beoefenen we met meditaties zoals het gewaarzijn van de ademhaling. Achtzaamheid is nadrukkelijk verbonden met andere waarden, zoals metta en ethiek. En haalt zijn inspiratie ook uit wijsheid, want daarmee bepaal je welke observaties ‘illusionair’ zijn en welke je over de echte aard van de dingen leren.
Je hebt heel wat aanvullende oefeningen die regelmatig op de retraites van allerlei boeddhistische scholen toegevoegd worden aan de dagelijkse praktijk. Zoals de ‘telefoonmeditatie’ in Plum Village (Leven in Aandacht sangha), waarbij je inkomende belletjes eerst 4 x laat overgaan, diep ademhaalt en dan pas heel achtzaam en metta-vol opneemt. Of de aanverwante ‘stilstand’ oefening in diverse zenscholen, waar je het (ook al achtzame) fysieke werk neerlegt voor 2 minuten staan-in-reflectie zodra onverwachts één der lerare(sse)n langs komt wandelen. En voor smartphone-bezitters: wat te denken van discipline in het inschakelen van, en reageren op, de vele mogelijke PING geluiden van pakweg WhatsApp of een social media-site? Natuurlijk zijn die oefeningen geen keiharde regels om in je dagelijks leven overal toe te passen, maar zodra je zou merken dat je teveel op de automatische piloot leeft zijn ze een uitstekend hulpmiddel om de aandacht weer op de juiste wijze te gebruiken.
Een mooie praktische vertaling van dit proces hoorde ik ooit van een collega-leraar. Het luidt ‘Voorkeur is vasthouden aan genoegen; afkeer is je laten conditioneren door vroegere pijn. Leef in het nu en observeer wat nu gebeurt, zonder voorkeur en afkeer.’
In feite zie je hier gelijkmoedigheid (upekkha), een vorm van wijsheid, benoemd in een vorm direct gekoppeld aan achtzaamheid. Want jij en ik kunnen ons dagelijks leven niet leven zonder iets van ervaring uit het verleden mee te nemen, dus ook voorkeur en afkeer. Hoezeer ook voorkeur een lichte vorm kan zijn van begeerte en afkeer afgeleid kan zijn van haat, beiden vormen van mentale vergiften waar we overheen willen groeien; maar het moet wel redelijk en uitvoerbaar blijven. Als je bijvoorbeeld ooit hebt gemerkt dat je suiker lekker vindt en sambal vies, of andersom natuurlijk, dan mag je dat best laten meetellen bij de keuze welk eten je van een dinerbuffet neemt of uit het restaurantmenu bestelt. Maar als je ooit een slechte ervaring hebt gehad met een collega-met-schoenmaat-46, of een top-ervaring met een blonde dame, dan is het erg onverstandig om die ervaring te laten meetellen in je ontmoeting met anderen met (min of meer toevallig) dezelfde karakteristieken. Het wordt al snel een verkeerde vorm, voor jezelf en de anderen, van discriminatie (onderscheid maken). Voorkeur en afkeer zijn andere vormen van de hunkering naar de wereld en het verdriet om de wereld, die we boven in de stanzas zagen. En dus uiteindelijk niet behulpzaam. Nogmaals: observeer wat er nu gebeurt, wat je nu ervaart rond die ander of muziek of eten, en bepaal dan wat je volgende aktie kan zijn…
Er is invloed-op-afstand van o.a. wijsheid, want dat helpt je bijvoorbeeld onderscheid te maken tussen terechte historische conditionering en onjuiste voorkeur en afkeer.
Wat is liefdevolle vriendelijkheid (Metta)?
Metta is makkelijker te vertalen dan achtzaamheid, namelijk als ‘liefdevolle vriendelijkheid’. Tóch kiezen we er meestal voor om metta onvertaald te laten, omdat het een zoveel diepere en intensere emotie is dan vriendelijkheid. Uit Boeddha’s woorden zelf:
Zoals een moeder haar enige kind,
met haar eigen leven beschermt.
Zou men alle levende wezens,
met een grenzeloos hart moeten liefhebben.
En vriendelijkheid uitstralen over de hele wereld.
Dat zich verspreidt zich boven de lucht in,
en naar beneden de diepte in.
Naar buiten en onbegrensd.
Bevrijd van haat en kwade wil.
Het is enigszins verwant aan het Christelijke concept van naastenliefde (Agape), maar neutraler; Boeddha maakt bijvoorbeeld steeds duidelijk dat ook dieren en alle andere levende wezens, tot aan mythische verschijningsvormen in de Aziatische cultuur toe, onze metta verdienen. Vandaar dat de band tussen serieus boeddhisme beoefenen en vegetarisme, veganisme of allerlei andere vormen van geweldsarm/geweldloos leven sterker is dan de band tussen die leefstijlen en het Christendom. Boeddha predikt zeker geen totale geweldloosheid, zoals bijvoorbeeld de Indiase Jains wel doen; per abuis een insect doodtrappen levert geen hel en verdoemenis op, en ‘legitiem geweld ter voorkoming van groter lijden’ is zeker een mogelijkheid al leidt het tot pittige discussies onder boeddhisten over elk individueel geval. Vandaar ook dat veel westerse landen, waaronder ook Nederland, boeddhistische aalmoezeniers binnen defensie hebben.
Er is invloed-op-afstand van o.a. het achtvoudige pad; dat is zo’n basis-rijtje van Boeddha, dat uitlegt hoe je vanuit zien-waar-het-knelt in je leven kunt ontwikkelen tot een beter mens en misschien zelfs richting verlichting. Metta komt in heel wat van die acht stadia voor.
Wat is boeddhistische ethiek (Sila)?
De derde zijde van onze driehoek is vrij gemakkelijk in het Nederlands te vertalen, maar misschien nog wel het moeilijkste in praktijk te brengen. Essentieel in het bepalen of een aktie ‘vaardig’ (ethisch) of ‘onvaardig’ (onethisch) is vormt namelijk de motivatie waarmee de aktie gedaan wordt. Die dient vanuit metta te zijn. En omdat jij en ik geregeld onszelf voor de gek houden in het benoemen van onze motivatie voor pakweg vrijgevigheid of iets-als-waarheid-verkondigen is achtzaamheid op zijn beurt essentieel voor het beoefenen van ethiek.
Eerst de letterlijke ‘vijf leefregels’; in cursief in het Pali en daarna in het Nederlands. Vervolgens de ‘vijf kusala karmas’, wat de minstens even belangrijke positieve vorm van de leefregels is.
-
- Pánátipátá Veramanì Sikkhápadam Samádiyámi
- Adinnádáná Veramanì Sikkhápadam Samádiyámi
- Kámesu Miccháchárá Veramanì Sikkhápadam Samádiyámi
- Musávádá Veramanì Sikkhápadam Samádiyámi
- Surámeraya Majja Pamádattháná Veramanì Sikkhápadam Samádiyá
Vermijd ieder nemen van leven
Vermijd het nemen wat niet gegeven is
Vermijd seksueel ongeoorloofd gedrag
Vermijd iedere onware spraak
Vermijd bedwelmende middelen die de geest verwarren en onopmerkzaam gedrag veroorzaken
Dit zijn allemaal negatieve formuleringen. Letterlijk vertaald is de vorm zelfs ‘Ik neem mij voor om xxx te vermijden’; dit geeft al aan dat boeddhisme i.t.t. theïstische religies geen externe hogere macht kent die ons opdrachten geeft. Nee, wij als individueel student/geïnspireerde-door-Boeddha vinden zijn levenswijze en adviezen het proberen waard, en nemen ons dus bijvoorbeeld voor (1e leefregel) om geweldloosheid te beoefenen.
Voor het moderne leven vinden wij binnen onze sangha de positieve formuleringen van dezelfde leefregels beter geschikt dan deze negatieve lijst. Je ziet ze hieronder:
-
-
- Met daden van liefdevolle warmte zuiver ik mijn lichaam
- Met gulle edelmoedigheid zuiver ik mijn lichaam
- Met rust, eenvoud en tevredenheid zuiver ik mijn lichaam
- Met eerlijke communicatie zuiver ik mijn spraak
- Met bewustheid en opmerkzaamheid zuiver ik mijn geest.
-
Wat je bijvoorbeeld duidelijker dan bij de andere lijst ziet is dat de beoefening met lichaam, spraak en geest gebeurt – met maar liefst drie leefregels voor je fysieke gedrag. Ook helpen ze soms te verduidelijken wat nu precies het probleem is dat je probeert te vermijden. De reden voor de vijfde leefregel blijkt het bevorderen van bewustheid en opmerkzaamheid. Alles dat verslavend kan werken, niet alleen fysieke ‘middelen’ zoals sigaretten en drank maar ook bijvoorbeeld overmatig smartphone- en TV-gebruik, is dus af te raden. En de reden voor de derde leefregel is vermijden van alles wat rust, eenvoud en tevredenheid verstoort. Dus niet alleen breken van afspraken rond seksualiteit, maar ook bijvoorbeeld overmatig eten/snoepen en elkaar opjagen tot meer-meer en beter-beter! In feite roept die regel ons op tot ‘consuminderen’ op vele vlakken.
Last but not least: het is vaak makkelijker om deze leefregels te onthouden als je je realiseert dat ze de uitdrukking van Boeddha zijn voor de min of meer universele humanistische/religieuze waarheid: probeer anderen te behandelen zoals je zelf behandeld wilt worden! Ook wel bekend als de ‘Gouden Regel’.
Er is invloed-op-afstand van o.a. de ketens van afhankelijk ontstaan (paticca samutpāda), die je terugziet in het ‘Tibetaanse levenswiel’ en het ‘spiraalvormige pad’. Je keuzen qua ethisch of minder ethisch handelen leiden tot karmische gevolgen in ieder geval in dit leven, en de ketens van o.a. het levenswiel verbeelden dat fraai.
Relatietabel
Om de samenhang een beetje samen te vatten nu iets meer inzoomen op de ‘driehoeksrelaties’: wat zijn voorbeelden van invloed van de ene op de andere kwaliteit?
| Van | Naar | Invloed/ondersteuning |
| Achtzaamheid | Metta | Voorkomen van jezelf voor de gek houden, bijvoorbeeld namaak-Metta die eigenbelang is. |
| Metta | Achtzaamheid | Mildheid, voorkomen dat je te hard over jezelf en anderen oordeelt. |
| Metta | Ethiek | Het is dé onderliggende motor voor alle vijf de regels, niet alleen maar de liefdevolle warmte oftewel Metta in de eerste regel. Dus ook rust-eenvoud-tevredenheid en bewustheid-en-opmerkzaamheid doe je uit Metta voor jezelf én de ander. |
| Ethiek | Metta | Andersom helpen de overige ethische leefregels om je Metta meer konkreet te maken, ook voor de spraak en de geest. |
| Ethiek | Achtzaamheid | Ethiek gaat o.a. over ont-hechten. En achtzaamheid bijvoorbeeld om echt in het NU te leven, zonder voorkeur en afkeer, heeft veel baat bij onthechting! |
| Achtzaamheid | Ethiek | Als je de ander wilt behandelen zoals je zelf behandeld wilt worden, kan het geen kwaad een diepe opmerkzaamheid te hebben voor die persoon. Dus observeren vanuit de ethische grondhouding, en verbondenheid met je naasten… |
Afronding
Hopelijk heb je hiermee wat hoofd-dimensies in beeld van opmerkzaamheid/achtzaamheid, Metta en boeddhistische ethiek. En van hun onderlinge samenhang. En hiermee heb je dan iets van basis om er nog diepgaander dan eerst in je dagelijks leven mee aan de slag te gaan!
