Bestaat er binnen het boeddhisme iets van een verbindende maatschappijvisie? Is zo’n visie per definitie een sociaalecologische? Terwijl paus Franciscus op wereldschaal het initiatief naar zich toetrekt met de contouren van een sociaal programma, maakt de urgentie van de problemen een omvattender bijdrage van het boeddhisme wenselijk

Gisteravond weer eens naar bed gegaan met Robert Hartzema. Ik had even een existentiële ‘reality check’ nodig. Het besef van de ‘zee van lijden’ waarin we leven, vliegt me de afgelopen dagen nogal naar de keel.

Hartzema verstaat de kunst om de rauwe werkelijkheid lekker rauw te verwoorden. Negenennegentig procent van de mensheid conformeert zich meestal aan de algehele maatschappelijke verwarring en schept zoveel herrie om zich heen dat de stilte niet meer opvalt, schrijft hij in zijn boek Boeddhistische psychologie (2008).

“Voordat je aan het pad naar bewustwording en bevrijding begon, ging het eigenlijk heel goed met je. Je leefde je leven, plaatste je hoop op de toekomst en legde de schuld voor wat misging bij je verleden,” aldus Hartzema. “Frustraties, angsten en irritaties in het heden projecteerde je op je partner, je baas, je kinderen, je ouders of de wereld. […] Je speelde je rol, maakte promotie, versierde een leuke partner, kocht een huis, scheurde naar je werk, altijd op zoek naar pleziertjes, kortstondige momenten van bevestiging, macht, genot en vergetelheid. Je herkende je verwarring ook niet als verwarring. Je kon toch gewoon gaan sporten of nieuwe kleren kopen?” (blz. 318-319)

Verder is Boeddhistische psychologie een vreemd boek. Hartzema rubriceert de ‘psychologische inzichten uit het boeddhisme’ onder de noemers van hinayana, mahayana, vajrayana en dzogchen. Een indeling die ik niet kan volgen, te meer daar ik in de uitwerking hiervan in zijn boek nauwelijks verschillen zie tussen deze perspectieven, en al helemaal niet de superioriteit van dzogchen die de auteur lijkt te suggereren. Er zijn op dit gebied betere boeken, met een meer specifieke psychologische component.

Maatschappijvisie
Boeddhistische psychologie.
Bestaat er ook boeddhistische sociologie?

Boeddhisme legt zo vaak de nadruk op het individu en diens ontwaken. Te veel?

O, pardon. Er zijn mensen van wie je het niet over ‘het’ boeddhisme mag hebben. Ik heb daar de afgelopen tijd over nagedacht, maar is ook dit niet een beetje bijziend?
Wat is het probleem eigenlijk zolang je je ervan bewust bent dat het een containerbegrip is? We gebruiken toch ook andere containerbegrippen, zoals het kapitalisme en het socialisme, zonder ons te bekommeren om de verschillende fenomenen die onder deze vlag schuilgaan. En spreken we niet over christendom en islam zonder ieder moment te opponeren dat we alleen betekenisvol kunnen spreken over evangelisch, mormoons, doopsgezind of katholiek, of over sjiitisch, sunni of ibadi?
Misschien zou het goed zijn om, met respect voor de verscheidenheid, wat vaker het gemeenschappelijke binnen het boeddhisme (en tussen boeddhisme en andere stromingen) in het vizier te nemen.

Bestaat er iets van een verbindende maatschappijvisie in het boeddhisme?

Ik kom daar mede op omdat we nu ineens een bisschop van Rome hebben die de naam heeft aangenomen van de bodhisattva Franciscus en serieus werk lijkt te willen maken van diens sociale program.

Franciscus van Assisi leefde in Italië in het begin van de dertiende eeuw en was daarmee een tijdgenoot van een geheel anders geaarde religieuze vernieuwer, zenmeester Eihei Dogen, in het verre Japan, een compleet andere wereld gezien vanuit het middeleeuwse Europa.

Heiligen
Bodhisattva’s zijn er in soorten en maten. Je hebt grote klassiekers, zoals Avalokiteshvara (Kwan Yin) en Manjusri. Je zou ook kunnen zeggen: dit zijn de heiligen van het boeddhisme, symboolfiguren die in de van generatie op generatie overgeleverde religieuze traditie krachtenvelden zijn gaan vertegenwoordigen waartoe mensen zich kunnen wenden voor hulp of inspiratie. In de rijke geschiedenis van het boeddhisme zijn (en worden) zulke bodhisattva’s vaak vereerd en voorgesteld alsof ze hun verblijf in hemelse sferen hebben.

Een ander soort bodhisattva leeft tussen ons in. Het zijn de onbaatzuchtige mensen die zich, al dan niet vanuit een boeddhistische overtuiging, geheel inzetten voor hun omgeving. Die niet blijven zitten op de mat, maar zich zo nodig zonder vrees tegen bestaande maatschappelijke verhoudingen in bewegen.

Het onderscheid tussen grote en kleine bodhisattva’s ontleen ik aan het boek Geen dood, geen vrees van Thich Nhat Hanh, eveneens uit 2008 (hoofdstuk acht).

Franciscus is als bodhisattva door de eeuwen heen een van de meest aansprekende succesnummers in het rooms-katholieke repertoire gebleken. “Wees geloofd, mijn Heer, met al uw schepselen, speciaal Heer broeder zon,” dichtte hij rond het jaar 1225 in zijn beroemde Zonnelied.

Profeet
In datzelfde lied bezingt hij ook andere dharma’s: zuster maan, broeder wind, zuster water, broeder vuur en “onze zuster moeder aarde die ons draagt en voedt en allerlei gewassen groeien doet, kleurrijke bomen en gras.”

Ik lees het na in Franciscus van Assisi. Een profeet voor onze tijd door N.G. van Doornik, een boek uit de jaren tachtig van de vorige eeuw. Ik heb het overgehouden aan een indrukwekkende jongerenretraite die ik in die tijd als student bijwoonde in een franciscaans klooster in de buurt van Nijmegen.

Terwijl ik lees over Franciscus welt in mij het beeld op van Thich Nhat Hanh, een eigentijdse bodhisattva die op een vergelijkbare wijze leeft naar de waarden van armoe, eenvoud en verbondenheid met de natuur, ook tegen de tijdgeest in. Het Zonnelied van Franciscus ademt de geest van het interzijn. Zowel hij als Thich Nhat Hanh kunnen met recht ‘profeten voor onze tijd’ worden genoemd. Profeten die, zoals in de bijbel, de doem over de samenleving zien aankomen, maar ook een visie op een uitweg bieden.

In een diepgravend interview met de Britse krant The Guardian heeft Thich Nhat Hanh in januari van dit jaar gesproken over zijn maatschappijvisie. Het geaccumuleerde karma van een wereld waarin mensen zich niet verbonden voelen met het geheel, kan binnen honderd jaar leiden tot de ondergang van de aarde die ons voedt. Mensen maken zichzelf het (samen)leven misschien onmogelijk, maar de aarde leeft voort. Die heeft een andere tijdshorizon en kan miljoenen jaren nemen voor herstel. Zijn antwoord op de crisis: allemaal zo snel mogelijk bodhisattva worden.

Progressief
Zou je kunnen zeggen dat Thich Nhat Hanh met zijn toegepaste, sociaal geëngageerde boeddhisme ons anno nu een zelfde soort sociaal programma en dito beweging voorhoudt als Franciscus de geldeconomie van het dertiende eeuwse Europa?

Is de boeddhistische maatschappijvisie per definitie een sociaalecologische? Zijn boeddhisten in politiek opzicht allemaal progressief, op een GroenLinks-achtige manier, niet per se anti-globalistisch, maar wel met een accent op participatieve democratie en zoveel mogelijk lokale economische kleinschaligheid?

Ik weet het antwoord niet.

De enige gemeenschappelijke deler die ik in het boeddhisme wat betreft maatschappijvisie vind, is ‘sociale harmonie’, maar dat is in zijn uitwerking rijkelijk vaag. Mijn indruk is dat er binnen het boeddhisme historisch gezien aanzienlijk minder werk is gemaakt van een visie op het samenleven dan in de christelijke kerken. Mede daarom kan paus Franciscus nu op wereldschaal het initiatief naar zich toetrekken met de contouren van een sociaal programma. Het boeddhisme opereert meer vanuit de marge, terwijl de urgentie van de problemen ook daarvan een omvattender bijdrage wenselijk zou maken.

Jules Prast me fecit.