The box, de serie (3) – stap uit je geen zelf-box in 7 stappen

Na een lange zoektocht in zowel het Oosten als in de westerse wetenschap, is Marnix van Rossum, psycholoog en meditatiebegeleider, tot de conclusie gekomen dat het vooral (geloofs)overtuigingen en dogma’s zijn die ons belemmeren om vrij te leven en te doen wat goed voor ons is. Hij noemt dit boxen. Wat levert het op om out of the box te gaan? En hoe doe je dat? In 7 stappen legt Van Rossum in dit artikel uit hoe dat mogelijk is.De Boeddha zou uniek zijn geweest in zijn visie op wie we werkelijk zijn. Er is geen autonoom ik of zelf, is hoe hij het beschrijft. Dat wel denken is de bron van onze problemen.

Er zouden twee werkelijkheden zijn. Een relatieve, zoals die we kennen in woorden. Ik ben Marnix, jij hem of haar. Een voor- en achternaam, misschien een rol of functie zoals vader, moeder, dochter, psycholoog etc. Daarachter is er een ultieme werkelijkheid die moeilijk in woorden is uit te drukken. Daarom sprak de Boeddha liever over ‘geen-zelf’.

Wat ons vooral zou helpen is het loslaten van de ideeën over wie we denken dat we zijn. Dan hoeven we niet meer zo hard te werken om onze identiteit te beschermen, of te versterken en dat scheelt een hoop stress. We zouden ons vrijer voelen.

Een stukje uit de anatha Lakkha sutta: 

Is het lichaam zelf, gevoel, denken, of bewustzijn een zelf? Ik kan het niet dit, of dat maken, is het verstandig dit als ‘’ik’’, of ‘’mijn’’ te beschouwen?  

Net als een hond die is vastgebonden aan een paal, zit en staat hij naast de paal en loopt hij rond de paal. Zo ook beschouwt een niet-wetend persoon zijn of haar lichaam, gevoel, gedachten en bewustzijn als ‘dit is mijn zelf’, ‘dit is wat ik ben’.  

‘Dit is niet van mij, dit ben ik niet, dit is niet mijn zelf.’

‘N’etam mama, n’eso’ham asmi, na me so atta’ –

Het op deze manier zien is een getrainde en ontwikkelde student ontgoocheld met lichaam, met gevoel, cognities en bewustzijn. Met het eindigen van ontgoochelen komen obsessies ten einde, met het einde van obsessies komt bevrijding. Geboorte is uitgeput. Het hoogste leven voltrokken, wat gedaan moet worden is gedaan.

Van SN 22.100, relevante onderdelen vertaald http://www.sleuteltotinzicht.nl/s22-059.htm

Dat we van nature niet zijn wie we denken is een idee dat in talloze spirituele tradities naar voren komt en een machtige inspiratiebron is voor velen. Het kan een soort diepte, of mystiek van het leven teweegbrengen. Het kan ook helpen om dingen niet zo zwaar en persoonlijk te nemen, of beter om te gaan met veranderingen. Je kunt denken, ‘ach, ik ben mijn gedachten toch niet’. Of ‘ach, ik ga dood, mijn lichaam verandert, maar ik ben het niet’.

Een niet zo charmante boodschap misschien, is dat alles twee kanten heeft. Was het namelijk allemaal maar zo makkelijk, mooi, duidelijk en simpel op te volgen.

Onvermijdelijk kom je namelijk snel in goed en fout gedachten. Je wilt natuurlijk wel de ultieme werkelijkheid zien en niet zomaar gevangen blijven zitten in een relatieve werkelijkheid. Je gaat hard je best doen het goed te snappen.

Dan ga je toch snel denken dat je bijvoorbeeld niet moet reageren vanuit een ik, of ego; niet zelfzuchtig moet zijn en dingen niet persoonlijk zou moeten nemen bijvoorbeeld.

Bewust of onbewust hebben we dan een beeld over hoe we moeten zijn. Dat is niet alleen zo bij geen-zelf, maar bijvoorbeeld ook over hoe de goede partner eruitziet, de goede werknemer, ouder, of boeddhist. Vervolgens gebruik je dat beeld om op jezelf en je handelen te reflecteren. Komt wat je doet in de buurt van dat beeld dan voel je je verheugd. Zo niet, dan baal je van jezelf. Meestal voel je je chronisch niet helemaal ok, want het beeld is meestal zo ideaal dat je daar nooit helemaal aan kunt voldoen. Geen-zelf? Dat is bijna een soort totale ontkenning van wie je in je ervaring bent.

Het effect is vaak dat we strenger worden naar onszelf. Bepaalde dingen van onszelf gaan we afkeuren, zoals jaloezie, of boosheid. We onderdrukken dergelijke gevoelens en gaan andere dingen van onszelf misschien ophemelen. ‘Ach het doet me niets als die dat zegt, ik sta daar boven’. ‘Ik ben met iets hogers bezig en die mensen zijn maar druk met het ophemelen van het ego’. ‘Ik hoef niet beroemd te worden, of een grote auto, dus ben ik beter dan anderen die dat wel belangrijk vinden’. Is er dan werkelijk geen sprake van een ego, of is dit een nieuw soort ego? Een spiritueel ego? We hebben allemaal namelijk de neiging om onze eigen keuzes te zien als betere dan die van anderen. In de psychologie wordt dat de choice supportive bias genoemd.

Toch heeft de Boeddha misschien best gelijk over dat onze natuur anders is dan we denken. En dat inzicht hierin kan helpen.

Maar hoe doen we dat zonder in rigide patronen of valkuilen te komen die ons juist vastzetten in nieuwe boxen? Wat is goed voor ons persoonlijk? Want iedereen is anders.

Ten eerste denk ik dat het goed is dat je weet dat je in een box zit. Dat is niet zo makkelijk want meestal zijn we ons daar niet bewust van.

Als je merkt dat je neerkijkt op het ego en een bepaald beeld hebt over hoe je dan wel moet zijn zonder ego, of zelf, dan zit je waarschijnlijk in een box. Want wat is een ik? Ik denk dat, als we eerlijk zijn, we dat allemaal eigenlijk niet weten. Het is leuk in de spirituele setting, om het over het ego te hebben, of geen ego, maar waar hebben we het werkelijk over? We ervaren de wereld en onze plek en rol daarin over het algemeen als coherent. Is dat ego, zelf, of biologische en geestelijke functionaliteit?

Niets is in algemene zin goed of fout, als je het mij vraagt, en alles heeft een functie zou je kunnen zeggen.

Boosheid kan soms geen goed idee zijn, maar is soms wel goed en natuurlijk. Het geeft grenzen aan en maakt dat dingen ook ten positieve kunnen veranderen. Dingen niet persoonlijk nemen is fijn en mooi, maar soms afstandelijk of afgesloten van je gevoel. Macht willen hebben is niet altijd goed, maar soms moet je macht wel gebruiken. Niets is zwart wit. Onze ogen zien deze contrasten, maar kijk je dieper dan zijn verschillen eerder gradueel.

Je moet dus erg oppassen met algemene gedachten / concepten over goed en fout. Die slijpen er zo in als je niet oppast en ook als je wel oppast.

Hier onder zal ik daarom enkele stappen geven die je kunnen helpen uit de box van geen-zelf te komen en dichter tot jezelf.

1. Wat is je box?

Welk beeld heb je precies van geen-zelf en van zelf? Ik kan niet raden wat jouw beeld is natuurlijk, dat kun je alleen zelf weten.

Als je het boeddhisme, of andere spirituele tradities bestudeert dan heb je waarschijnlijk een beeld van wat geen-zelf, of ego inhoudt. Bijvoorbeeld geen-zelf is liefdevol, ontspannen, wijs, eerlijk, etc. Wel een zelf: boos, geïrriteerd, geraakt, gekwetst, jaloers etc.

Dit zijn wat voorbeelden, maar schrijf het voor jezelf op.

Wat je hier ook kunt opschrijven is wat jou een goed persoon maakt en wat een slecht persoon. Bijvoorbeeld aardig zijn is goed, je vrienden niet terug appen niet goed.

2. Bedenk voordelen van het negatieve en nadelen van het positieve.

Dan kun je het omdraaien. Een box is namelijk eenzijdig. Het ziet vaak maar een kant van het geheel. Dat is kortzichtig en niet wijs.

Dus schrijf minimaal twee punten op van bewijs van het tegenovergestelde. Bijvoorbeeld bij geen-zelf denk je misschien dat het goed is omdat je dan zonder emotie kunt reageren. Schrijf dan twee redenen op (mag ook 1 of meer) waarom dat ook verkeerd kan zijn. Bijvoorbeeld: als je niet met emotie reageert kan het voor mensen onduidelijk zijn wat je vindt, of als je niet met emotie reageert voelt de ander niet dat je werkelijk om hem of haar geeft, terwijl dat misschien wel het geval is.

Vervolgens schrijf je iets positiefs op van hetgeen dat je denkt dat niet goed is. Als je bijvoorbeeld boosheid in het rijtje niet goed hebt, wat is er goed aan boosheid? Het kan je bijvoorbeeld energie of creativiteit geven.

Je ziet dingen pas helder als je beide kanten kunt zien.

3. Gehoor geven aan je werkelijke behoeftes.

Toen je in de box zat keurde je gevoelens als verdriet, of boosheid af. Je dacht: ‘dat is niet netjes, dat is een ego, ik hoor zo niet te zijn’. Maar wat hebben die gevoelens werkelijk nodig? Daar heb je dan waarschijnlijk nog niet over nagedacht. Misschien wel om gezien, of gehoord te worden, liefgehad?

Wat kun je daar zelf aan doen? Het is fijn als iemand anders daarin kan helpen, maar dat is niet altijd de taak van de ander. De ander is daar ook niet voor verantwoordelijk en het is vooral belangrijk dat je zelf ziet dat je het waard bent om gezien te worden. Als een ander het zegt en je ziet het zelf niet, dan heeft het nog weinig effect.

Wat zou je tegen jezelf kunnen zeggen om gehoor te geven aan die behoefte?

Bijvoorbeeld: je merkt dat je uit emotie reageert omdat je waardering wilt. Schrijf dan alle feiten op die bewijzen dat je het waard bent. Namelijk dat je de waardering verdient omdat je veel doet, kunt en bent. Denk na over feiten, dat is het meest krachtig.

4. Doe een innerlijk kind meditatie.

Meestal zijn de gevoelens die we associëren met ons ik een soort kinderlijke gevoelens, zoals koppigheid. Meestal hebben we die omdat we ergens niet in zijn gehoord of iets niet hebben begrepen vanuit een vroegere situatie. Dat soort emoties zijn een manier voor het kind, uit gebrek aan een betere taal, om toch te communiceren over wat het nodig heeft. Dat wordt helaas meestal verkeerd begrepen omdat we boxen hebben over wat emoties betekenen. Boos betekent voor een kind bijvoorbeeld, ’help mij mijn gevoelens te organiseren’, maar we zijn bijvoorbeeld geneigd het te bestempelen als ’aanstellen’. En dat is weer omdat we onze eigen boosheid afkeuren en niet goed weten hoe er voor te zorgen. Dan wijzen we dat ook bij anderen af.

Dus wat zou je tegen die gevoelens zeggen als je ze voor je ziet als het ware als een kind dat je wilt helpen? Misschien heb je er een concrete herinnering bij. Dat werkt vaak erg goed. Zo ontstaat er ook begrip en compassie voor jezelf.

Een warme, liefdevolle en begripvolle relatie met jezelf kan helpen om betere relaties met anderen te hebben. Negatieve gevoelens moeten daarvoor gezien, gehoord en begrepen worden. Zeer vaak komen emoties los als je hier eenmaal aan begint.

5. Uit je gevoelens.

Als je out of the box gaat stappen dan betekent dat vaak dat je niet, of minder je gevoelens onderdrukt. Als je namelijk denkt dat bepaalde gevoelens wel goed zijn en andere niet, dan hou je een deel voor jezelf. Als je iets goeds kan zien in alles, dan laat je meer toe. Dat kan even moeilijk zijn, maar is wel goed voor je.

Dus een volgende stap kan zijn om je boosheid, of geïrriteerd zijn, meer te laten gaan. Dan wel meer vanuit jezelf, dan in projectie op iemand anders. Om uit de projectie te komen kan het helpen vooral ruimte te geven aan het onderliggende verdriet, angst, of een gevoel van machteloosheid bijvoorbeeld. Dat ligt vaak onder de boosheid.

Vrijwel altijd ligt verdriet onder de gevoelens die we met een ‘ik’ associëren. Vinden dat we dat niet horen te voelen is het meest harteloze dat we onszelf aan kunnen doen. Out of the box betekent dan eigenlijk ook dat je werkelijk goed voor jezelf gaat zorgen. Je emotie toelaten is namelijk goed voor jezelf zorgen.

Onderzoeken van bijvoorbeeld dr. Josepth Forgas van de Universiteit van Californië, Berkeley, laten zien dat verdriet niet alleen tot ontlading van spanningen en negatieve moties leidt, maar ook het geheugen verbetert, onze oordelen accurater maakt en motivatie doet toenemen. Ook komen de hormonen oxytocin en endorphine vrij en deze zorgen voor een goed gevoel welke zowel emotionele als fysieke pijn verzachten.

Voor meer informatie:

https://www.medicalnewstoday.com/articles/319631#benefits-of-crying

“Our sweetest songs are those that tell of saddest thought.”

–Percy Bysshe Shelley

6. Geef jezelf inzicht.

Als je een beetje hebt kunnen zorgen voor je innerlijk kind, emotionele steun hebt kunnen geven, dan is het tijd voor inzicht.

Meestal reageert het kind in jezelf met pijn, omdat het iets niet helemaal snapt. Het wordt gepest en denkt niet goed te zijn bijvoorbeeld. Die perceptie klopt niet. Het begrijpt oorzaak en gevolg vaak niet goed en daarom houden we negatieve gevoelens vast. Je bent niet minder waard omdat je gepest bent, maar bijvoorbeeld gepest omdat de pesters zelf onzeker zijn. Je bent niet slecht omdat je ouders zijn gescheiden, maar dat denkt een kind vaak wel. Dat het niet lief genoeg is. De diepere oorzaak en gevolg in relaties ziet het niet zoals dat de ouders de pijn in elkaar spiegelen die ze zelf niet onder ogen kunnen komen, of bang zijn, of verlangens hebben.

Inzicht in oorzaak en gevolg is wat ons bevrijdt volgens de Boeddha.

Loslaten komt door inzicht zou je ook kunnen zeggen, niet het hard proberen, of oordelen in goed en fout. Laat dat inzicht daarom binnendringen daar waar het nodig is.

7. Creatieve exploratie.

Aan het begin van deze tekst schreef ik het volgende: ’Dit zijn stappen die je kunnen helpen uit de box van geen-zelf te komen en dichter tot jezelf’. Wat is dan dichter bij jezelf, of meer jezelf?

Een goeie manier om daar dichter bij te komen is mijns inziens om meer spontaan te leven vanuit je hart, gevoel, of intuïtie, diepere behoeftes of talenten. Kunst, muziek, dans en andere creatieve vormen kunnen allemaal helpen om meer vanuit een vrije flow te leven dat dichterbij je gevoel ligt tegenover iets doen waarvan je denkt dat het goed en je iets mee wilt bereiken. Dat is vaak meer het ego, als je dat woord al wilt noemen.

Hierin zit eigenlijk een soort geen-zelf zou je kunnen zeggen, want je leeft in het moment, weet niet wat er gaat ontstaan, zonder doel, maar meer het doen zelf is de beloning. Soms denkt men bij mindfulness, of geen-zelf, dat je stil moet zitten als een boeddha, niet reageert en als het ware niet leeft, maar dat hoeft helemaal niet, als je het mij vraagt. Het is ook zonde, vind ik, van het enorme potentieel dat in ons leeft als we dat zouden doen en hoe we kunnen groeien en ontwikkelen door het doen van dingen.

Je geeft je over en laat de flow bepalen. Je bent meer verbonden met universele intelligentie. Er zijn verschillende onderzoeken van onder andere Ap Dijksterhuis en Damasio, die laten zien dat keuzes vanuit een directe indruk en vanuit je gevoel meer informatie integreren en tot betere keuzes leiden, dan als we ergens over gaan denken.

Ik noem dit laatste punt als laatste omdat er tegenwoordig een trend is om te doen wat goed voelt en waar je blij van wordt. Dat is ook goed, denk ik, maar kan ook vermijdend worden, of oppervlakkig. Misschien dat we de leegte in onszelf te veel proberen te vullen met iets prettigs om ons heen. Persoonlijk zou ik er daarom voor kiezen manieren te bedenken, of ruimte te geven aan, om vooral emotionele pijn te voelen, mede omdat we dat vaak chronisch wegstoppen. Dat is natuurlijk wel spannend. Daarnaast natuurlijk ook lekker blijven doen waar je blij van wordt (en dat is dus ook de emotie toelaten, zoals het eerder genoemde artikel aangeeft).