Vrijdag Zindag – Vergelijkenderwijs

Vergelijken is een riskante bezigheid. Je kunt er veel mee verhelderen, maar je kunt er ook flink de mist mee ingaan. Zelfs de treffendste vergelijking gaat spreekwoordelijk mank.

Taal barst van de beelden die op vergelijking zijn gebaseerd. Ik heb er al twee gebruikt: ‘de mist ingaan’ en ‘mank gaan’. Het zijn metaforen. Een metafoor vergelijkt twee domeinen die volkomen gescheiden bestaan, maar die wel een herkenbaar gemeenschappelijk kenmerk hebben.

Neem nu de mist. Dat is deel van ‘brondomein’ het weer. Met mist als beeld kun je het ‘doeldomein’ – de ongelukkige vergelijking – verhelderen. In de mist zie je niets meer scherp. Dat kenmerk van mist werkt prima wanneer je een mislukte vergelijking wilt typeren. Voor dat doel zijn bijvoorbeeld de koude van de mist of mist als vieze smog niet relevant. Wie vergelijkenderwijs verbeeldt, selecteert saillante betekenissen uit toepasselijke brondomeinen.

Voor religies is verbeelding met behulp van metaforen een belangrijk instrument. Het doeldomein ‘het heilige’ wordt verhelderd met gebruik van herkenbare beelden uit menselijke brondomeinen.

Als God bijvoorbeeld ‘Vader’ wordt genoemd, gebruikt men brondomein ‘gezin’ en doeldomein ‘het goddelijke’. Uit het gezinsbeeld ‘vader’ worden kenmerken gekozen waarvan men – afhankelijk van de theologische voorkeur – denkt dat die ook op God van toepassing zijn. Zoals het oppergezag zijn, zorgzaam zijn, of je belonen en straffen. Sommige kenmerken van de aardse vader vallen buiten de selectie, zoals zijn rol als verwekker. Als de theologie verandert, krijg je andere beelden, zoals God de moeder, met weer andere geselecteerde kenmerken.

Kijk nu eens naar de manier waarop critici van het doeldomein ‘corona-beleid’ zichzelf vergelijken met de slachtoffers van het nazisme – hun brondomein. Het probleem zit niet alleen in de door hen geselecteerde kenmerken, zoals de holocaust en de Jodenster, maar eigenlijk al in de keuze van het brondomein.

‘Vergelijkenderwijs’ blijkt niet altijd wijs.