Hoewel ik het tweegesprek van Luuk Mur en Rob van Boven met instemming gelezen heb, zou ik liever het begrip ‘vrijheid’ fundamenteler, en dan bedoel ik vanuit een boeddhistisch en/of dzogchenkader besproken willen zien. Denken we echt dat we vrij zijn als we zelf kunnen beslissen of we wel of geen hoofddoek dragen? Ik denk dat de vrijheid die we veronderstellen te hebben in maatschappelijk opzicht om zelf een keus te maken wat we wel of niet dragen een illusie is.
Ik denk zelfs dat we als mens helemaal niets te kiezen hebben. We maken selecties uit opgeslagen ervaringen, associaties en overtuigingen in ons brein. Met andere woorden: elke ‘keuze’ is gebaseerd op het al dan niet recente verleden. Om nog even naar de hoofddoek terug te gaan: iedereen die het dragen van een hoofddoek tolereert, juist goedvindt, afwijst en/of veroordeelt doet dat op basis van overtuigingen die ooit uit percepties gevormd zijn. We laten ons leiden door de dwingeland die de Koning van ons bestaan is, de denkende geest. Daar proberen we ons immers van te bevrijden.
Dit voert natuurlijk ook naar de wetenschap. Volgens hoogleraar Dick Swaab betekent het begrip ‘vrije wil’ dat een menselijk wezen onder andere omstandigheden ook een andere keuze had kunnen maken.
Dat lijkt mij ook, hoewel ik ‘selectie’ beter van toepassing vind dan ‘keus.’ Die andere keus komt natuurlijk eveneens tot stand na het cognitief raadplegen van de interne opslag.
Met andere woorden: we worden aangestuurd door ons hele scala van innerlijke overtuigingen en ervaringen.
‘Wil je een mokkagebakje of een aardbeiengebakje?’ vraag ik aan Suze.
‘Een mokkagebakje!’
‘Waarom?’
‘Oh, ik vind mokka lekkerder.’
‘Hoe weet je dat?’
‘Nou, vorig jaar trakteerde Jenny nog mokkagebak op het werk omdat ze jarig was…’
Een herinnering dus. Suze maakte een selectie uit de in het brein aanwezige voorraden. Wat doet ze vervolgens? Ze gaat naar het verleden en verplaatst dat naar het heden. En vaak ook nog naar de toekomst. Ik ga voortaan alleen nog maar mokkagebak eten bij feestjes, denkt Suze. Veel mensen roepen dan dat we in het Hier en Nu moet zijn. Ook al zo’n moeilijke zaak. Het Hier kan ik nog wel iets mee, maar het NU… tegen de tijd dat ik het heb neergeschreven is het NU alweer voorbij. Niettemin wijzen we in ons voorstellingsvermogen een korte tijdsspanne aan rondom het niet echt meetbare punt Nu, dat we voor het gemak maar even kwalificeren als een stilstaand tijdsmoment. En intussen zitten we nog steeds met die vrije wil, waar onder andere de neurowetenschap vraagtekens bij zet. De filosofie doet dat eveneens. Boeddhisten en dzogchenbeoefenaren beschikken over een soort kennis die Swaab en de zijnen misschien niet hebben, of buiten hun wereldbeeld houden. Zolang wij nog in samsara verlangen naar zintuiglijke bevredigingen, zolang we in dzogchen nog steeds met een dubbelgefocuste, dus dualistische bril naar verschijnselen kijken zijn we niet werkelijk vrij van het dwingende Willebeest. Ik wíl, ik heb de vrijheid om iets te willen, houdt dat Willebeest ons voor. En we trappen er massaal in ook.
‘Wij zijn ons brein,’ filosofeert Dick Swaab, terwijl daar geen enkele wetenschappelijke bewijsvoering voor bestaat, volgens criticasters.
‘We are our thoughts, but we are not our brain,’ zei een Tibetaanse lama tijdens een bijeenkomst die ik in het voorjaar bezocht, en daar houd ik mij aan, zoals Olivier B. Bommel placht te zeggen. Maar wat doen we nou met die vrijheid? Of we nou iemand veroordelen die een hoofddoek draagt uit religieuze overwegingen, of we veroordelen iemand die dat nou juist weer veroordeelt, het is allemaal (ver)oordelen. Op grond van onze politieke, maatschappelijke, religieuze, morele, ethische, esthetische of wat-dan-ook-overtuigingen die in onze hersenen geëtst zijn. Is er iemand die nog durft te beweren dat een veroordeling in vrijheid tot stand komt? Een rechter misschien? Nee, want die heeft wet- en regelgeving in zijn of haar hoofd en in extensie wetboeken en jurisprudentie om zijn of haar vrijheid in oordeelvorming aan banden te leggen. Gelukkig maar, trouwens. Eigenlijk denk ik dat wij, mensen, een soort stimulus-responsecomputer ingebouwd hebben.
‘Stimulus-response…!? Ben je nou helemaal aan de po ontrukt!?’ roept iedereen die van zichzelf het idee heeft een zelfstandig, empathisch, authentiek mens te zijn verontwaardigd.
Tsja. Ik neem de illusie van de vrijheid om te denken dat ik de illusoire vrijheid bezit om dit allemaal op te schrijven, zegt mijn Willebeest.
Luuk Mur zegt
Henk je schreef een interessante column. Te veel punten om allemaal op te reageren. Stel dat er een religieuze autoriteit zou zijn die kritiek had op je betoog en besloot, uiteraard zonder proces, om je twee jaar in de gevangenis te zetten. Zou je je dan niet in je vrijheid beperkt voelen, zou je niet teleurgesteld zijn in de gang van zaken en een negatief oordeel hebben over deze autoriteit?
Ik prijs me gelukkig dat ik leef in een land met een rechtssysteem en een grondwet die bepaalt dat iedereen gelijke rechten heeft.Als mensen zich daar niet aan willen houden, dan neem ik de vrijheid daar iets van te vinden en van te zeggen.
Henk van Kalken zegt
Hoi Luuk, geen idee hoe ik me zou voelen. Niet best, in elk geval. In elk geval in mijn bewegingsvrijheid beknot. Maar dat is niet waar ik het in mijn column over heb. In het kader waarin jullie hier over vrijheid spreken heb je volkomen gelijk. Ook nog eens actueel met de formidabele uitglijers die Stef Blok recent maakte. Zodra iemand me de handboeien omdoet kan ik mijn handen niet meer bewegen. Een logisch, mechanisch oorzaak en gevolg-gebeuren. Zodra je geen beslissing meer kunt nemen omdat ze je opsluiten ben je situationeel aanbanden gelegd. En ik ontzeg jou niet het recht om daar wat dan ook van te zeggen. Persoonlijk vind ik dat deze meningen beter op zijn plaats in meer maatschappelijk geëngageerde nieuwsmedia.
Waar ik het over heb is de illusie dat we in vrijheid onze beslissingen denken te nemen. In het boeddhistisch nieuwsblad vind ik een meer spiritueel-filosofische benadering van het begrip vrijheid wenselijker, zegt mijn Willebeest vanuit zijn illusie van vrijheid.
G.J. Smeets zegt
“Waar ik het over heb is de illusie dat we in vrijheid onze beslissingen denken te nemen.”
Henk, ik denk dat niet. Denk jij het? Ken je iemand die dat vindt? Ik betwijfel of er ook maar iemand is die snapt wat ’vrijheid’ is. Ook niet in ‘spiritueel-filosofische’ (jouw woorden) kringen.
In je stukje leg je je persoonlijke idee voor “…dat we als mens helemaal niets te kiezen hebben.” Ik heb dat ook een tijdje gedacht tot ik begreep dat de werkelijkheid anders is. Ergens in de jaren ’70 vorige eeuw verdwaalde in NL een echtpaar met twee kindjes op het wad in de Noordzee bij opkomende vloed. Kindjes moesten op de rug en de ouders doorploeteren. Na urenlang (dodelijk!) vermoeiend zwoegen in het wassende water kwam het moment dat het dodelijk (!) vermoeide echtpaar moest kiezen wie van de twee kinderen achtergelaten zou worden om het gezin te redden. Ze hebben een keuze gemaakt. Je kent de film ‘Sophies choice’ wel, dat is een gedramatiseerde versie van dezelfde werkelijkheid. En je kent vast ook wel de verhalen van bootvluchtelingen anno 2018 die gek zijn geworden van hun keuze om zichzelf en niet hun compagnon in redding te brengen nadat het bootje omsloeg. Hoezo ‘niets te kiezen’? Kortom: met ‘vrijheid’ hebben dergelijke daadwerkelijke en onvermijdelijke keuzes niets maar dan ook helemaal niets te maken.
Monique zegt
Ik denk dat niet-kiezen in spirituele zin gaat over het feit dat nondualiteit uitgaat van het vertrekpunt dat niets nooit iets wordt. Dus waar zou dan uit gekozen moeten worden. In de duale werkelijkheid is dat anders.Sophie maakt bij haar keuze een afweging die, hoe verschrikkelijk ook, is gebaseerd op een aanname over welk van de twee kinderen de grootste overlevingskans heeft. Dus ze kiest op basis van wat ze denkt. Dat is dus geen vrijheid,maar gevolg van wat ze weet, denkt en inschat.
G.J. Smeets zegt
Ja, dat is waar ik op wilde wijzen: het is (moeten) kiezen in onvrijheid.
Verder: gedoe over non-dualiteit kan wat mij betreft mee met het spirituele grof huisvuil. Gescheiden af te voeren met de vrachtwagen ‘metafysica’ en de vrachtwagen ‘platgeluld’ :)
Henk van Kalken zegt
Ik herken een genuanceerde mening wanneer ik hem zie:-)
Monique zegt
Wat doe je dan bij/met het boeddhistisch dagblad?
Henk van Kalken zegt
Ja, dat is juist, Monique. Iedereen kiest altijd op basis van wat ze denken.
Henk van Kalken zegt
Ja, ik heb Sophies choice gezien. Ik vind een ‘keuze’ als kenmerk hebben dat het brein zonder door opgeslagen informatie uit het verleden ‘kiest.’ In dat geval is de keuze onbelast, maar dat komt in de praktijk waarschijnlijk niet voor, of het zou al om een verlicht persoon moeten gaan die zich niet meer door of geheel onbewuste overtuigingen uit het verleden laat leiden. In het geval die kindertjes en dat onfortuinlijke echtpaar (geen goed voorbeeld trouwens, want te weinig relevante informatie) zou het zeer goed kunnen dat ze de informatie over beide kinderen afgewogen hebben en besloten er één achter te laten die waarschijnlijk minder kwetsbaar, minder lief, minder gezond, minder slim of wat dan ook was. Waar denk je dat al die informatie de de ‘keuze’ bepaald hebben was opgeslagen? Maar ik vind dit macabere voorbeeld niet zo relevant. Het kan ook een zuivere reflex van één van beide ouders zijn geweest. Essentiële informatie ontbreekt hier. En ik ga nergens beweren of heb beweerd wat ‘vrijheid’is. Ik weet (opgeslagen informatie) in een aantal opzichten in elk geval wat vrijheid n i e t is. Mensen kiezen niet (in vrijheid). We maken selecties uit wat we al weten.
Piet Nusteleijn zegt
Ons denken is niet vrij.
(Ons denken is oud)
Dat is duidelijk.
Wat is vrijheid?
Het leven ÍS.
ALLES is vrij (“en blij”)
We ZÍJN vrijheid.
Dat is het.
Met groet
Henk van Kalken zegt
Als je bedoelt dat we vrij zijn op dezelfde manier waarop we allemaal een Boeddhanatuur bezitten ben ik het met je eens…
Monique zegt
Als ik dit lees dan komt in mij op dat taal (behalve als je Rumi heet ?)bijna per definitie dualiteit teweeg brengt. Het woord “vrijheid” reduceert ‘niets’ tot ‘iets’. En over dat iets ontstaat dan een duaal gesprek dat bestaat uit hoe eenieder vrijheid voor zichzelf heeft gedefinieerd, wanneer je het kwijtraakt, hoe dat zou zijn etc etc.
En daarmee zijn het verschijningen geworden waarbij immediate perception (op het moment van verschijnen doorzien als leeg)verloren lijkt gegaan. Is dat erg….nee, want zelfs mijn nadenken daarover verschijnt en keert terug in Dharmakaya, roerloos Gewaarzijn, ‘plek’ van ‘voor de woorden’
Om terug te keren naar mijn begin: het mysterie laat zich slecht in gewone mensentaal vangen.
Henk van Kalken zegt
Ja, daar ben ik het mee eens. Zodra je op ongeacht welk forum dan ook over begrippen gaat spreken wordt niets iets.
Willem zegt
Janis Joplin zong het al: Freedom is just another word for nothin’ left to lose.
Henk van Kalken zegt
Er zijn wel meer pop-artiesten met opmerkelijke teksten. Neil Young zong ooit: ‘The same thing that makes you live, will kill you at the end.’
Willem zegt
Sorry, ik had er niet bij moeten zetten dat het uit een songtekst kwam.
kees moerbeek zegt
Knap dat de reageerders in ieder geval een glimp (?) van een idee hebben opgevangen waar Willebeest Henk het over heeft. Toegegevegen, dit bekt lekker: ‘We laten ons leiden door de dwingeland die de Koning van ons bestaan is, de denkende geest. Daar proberen we ons immers van te bevrijden.’ Regelrechte kul: mensen laten zich leiden niet door denken, maar door geautomatiseerd (aangeleerd/aangeboren) gedrag en overlevingdrang. Henk en ik hebben nooit tegenover een hongerige beer gestaan, maar in dat geval is er weinig denken. Veeleer is een casus van dun door de broek lopen en hopen dat het snel over is. Die beer kan je leidinggevende zijn! Ik kan me niet herinneren dat de Boeddha ooit beweerd heeft dat we zouden moeten stoppen met nadenken. Zelfs de meest verstokte zenboeddhist (okee ze overdrijven wel eens) beweert dit niet. Toe Henk bespaar me dit voortaan :-) https://www.youtube.com/watch?v=NvaXvhaxrLI
Henk van Kalken zegt
Weet je zeker dat het over hetzelfde artikel gaat, Kees? Volgens mij heb je er niet echt veel van begrepen. Er is natuurlijk helemaal niemand die beweert dat we moeten stoppen met denken, behalve jij dan in een kennelijk als kritiek bedoelde zin.
Overlevingsdrang zit in een ander deel van je hersenen, meer richting reptielenbrein. Aangeleerd gedrag is precies datgene waar ik het over heb, maar dat ontgaat je blijkbaar. Waar denk je dat aangeleerd gedrag opgeslagen ligt? Los daarvan heb ik inderdaad ooit tegenover een beer gestaan, of-ie hongerig was weet ik niet. Ik stond stil en wachtte, de beer schrok en vluchtte.
Toe Kees, een gesprek; graag. Maar bespaar me dit alsjeblieft:-)
Joost zegt
Laat maar komen , denk maar en verwonder je.
Monique zegt
Beste Kees, even los van de inhoud (want ik vraag me af of je het artikel wel echt begrepen hebt) zou ik het heel fijn vinden als je de regels over juist spreken er nog eens op naslaat. Ik ervaar het (rimpeling in en als Mijn Gewaarzijn, ik weet het) als weinig respectvol.
Piet Nusteleijn zegt
Henk ea.:We bezitten niet ‘een boeddhanatuur’. We ZIJN boeddhanatuur.
We ZIJN vrijheid.
“Ook als je het hier niet mee eens bent”.
Dag!
Henk van Kalken zegt
Ik denk dat de Boeddhanatuur zich niets aantrekt van de formulering of levende wezens het nou ‘bezitten’of ‘zijn.’
Ook dag! Een mooie zelfs:-)