In een van de beroemde zen comics van Ioanna Salajan, oorspronkelijk gepubliceerd in Cosmic Paper, het huisorgaan van meditatiecentrum De Kosmos in Amsterdam (zie mijn serie artikelen in het Boeddhistisch Dagblad met de titel Het Mysterie van de Zwarte Tulp), vraagt de eeuwige leerling aan een Oude Monnik of hij het geheim van het leven kent. ‘Ja, natuurlijk’ zegt de Oude Monnik. De leerling vraagt hem dit dan te vertellen. Daarop zegt de Oude Monnik ‘Nee, dat kan ik niet doen’. Op de uitgesproken vraag ‘Waarom niet?’ antwoordt de Oude Monnik met een glimlach ‘Omdat het geheim is’.
Rechtsreeks kan ik het Mysterie van de Zwarte Tulp niet onthullen. Waarom niet? Het kweken van de zwarte tulp is een onmogelijke ambitie gebleken. De zwarte tulp ‘bestaat niet’. Het stuiten op een grens is een indringend symbool voor de nooit volledig begrijpbare tulpenmania die in 17e eeuw de economie van Nederland totaal ontwrichtte. Louter rationeel benaderd had dit nooit kunnen gebeuren. Een mysterie dreef plotselinge, harde, economische groei rond een enkele innovatie. Nederland is te vinden in alle tekstboeken voor economie als historische staal van een waanzinnige economische super-bubbel.
Toch daagde de Dalai Lama zijn Nederlandse leerlingen uit op onderzoek te gaan naar een uniek ‘Tulpen Boeddhisme’. Als eigentijdse variant op een wijsheidssysteem dat zich door middel van ongekende diversiteit over eeuwen verspreidde tot in alle hoeken van de wereld. Misschien nam de Oude Tibetaanse Monnik een loopje met zijn leerlingen. Of vond hij het tijd voor Nederlandse boeddhisten om minder te leunen op traditionele Aziatische stijlen? Meer authenticiteit? Daar zitten we mee.
Als je naar de invloedrijke activist-onderzoeker en ondernemer Kees Klomp luistert – en dat kun je doen op zaterdag 27 september in het Elisabeth Vreedehuis – dan leven we in een wereldwijde economische bubbel die, nu, minstens zo irrationeel is als de tulpenmania. Het economisch systeem leidt ons, volgens Kees Klomp, naar een onvermijdelijke ondergang, het einde van de moderne beschaving, zoniet de mensheid. In zijn nieuwste boek Ecoliberalisme. Een veranderverhaal over ware vrijheid ontwikkelt Kees op het diepste niveau van de grote culturele verhalen die ons richting geven, een weg naar verandering. Kees is een vroege onderzoeker en practitioner in de school van de Vietnamese leraar Thich Nhat Hanh. En hij zegt over boeddhistisch leraar Matthijs Schouten, emeritus buitengewoon hoogleraar ecologie en filosofie van het natuurherstel: ’Je kunt bij Matthijs voelen dat hij elk woord belichaamt. De wijsheid komt – hoorbaar – recht uit zijn hart.’
‘Dan is de mens geen observator meer maar een participator, en zijn andere levensvormen onze levensfamilie-leden! Dan wordt ecologie iets wat met hart en ziel beleefd kan worden! En dat verandert álles!’ zegt Kees Klomp over zijn ontmoeting met Matthijs Schouten..
Wat is hieraan uniek? De eenheidservaring met de natuur, vooral voor boeddhistische stromen dicht bij het Taoisme, is dat niet. Wat wel uniek is dat deze ervaring – of beter: realisatie – een impuls is voor verandering. Niet alleen een innerlijke verandering. Alles verandert!
Hoe kan actie-onderzoek naar de identiteit van het Nederlandse boeddhisme deze natuurlijke veranderingsimpuls begrijpen? Een authentieke ervaring hoeft niet ‘puur’ plaatselijk te zijn. De Nederlandse cultuur en sociaal-politieke context – gekenmerkt door een samenbrengen van veel invloeden – kunnen wel een originele synthese voortbrengen. A ‘Dutch bingo’ zoals voormalig humanitair en wederopbouw coordinator voor Gaza Sigrid Kaag dat noemde.
Kan de dagconferentie in het Vreedehuis op 27 september 2025 met als titel Hague Appeal for Future Generations. Co-creating EcoPeace een stap zijn in dit onderzoek naar een mogelijk eigentijds tulpenboeddhisme? Behalve Kees Klomp zijn boeddhisten die een rol spelen – samen met resource persons en deelnemers die een rijke culturele diversiteit vertegenwoordigen – Neshan Gunasekera, Sri Lanka, de nieuwe CEO van de World Future Council in Hamburg; Christa Meindersma, Tibet kenner en nieuwe voorzitter van de World Connectors affiliate Earth Charter; en ikzelf met mijn vrouw Wallapa uit Thailand waar we verbonden zijn met het International Network of Engaged Buddhists (INEB) opgericht door Sulak Sivaraksa (nu 92 jaar)..
Een onbegaan spoor dat we volgen kunnen is resonantie van boeddhisme met antroposofie. Nog voor een ‘wezenlijk thema’ hiervoor op te werpen, iets over de rol die Elisabeth Vreede speelde in de ontwikkeling van de antroposofie en de manier waarop zij in haar tijd culturele toe-eigening van boeddhistische kwaliteiten tegenging. Het Nederlandse boeddhisme, zo is uitvoerig beschreven, heeft haar ontwikkeling te danken aan de theosofie. De Theosofische Vereniging werd in 1875 opgericht in New York door Madame Blavatsky en Henry Olcott. Zij identificeerden zichzelf als de ‘eerste westerse boeddhisten’. Rudolf Steiner gedeeltelijk, en later Krishnamurti radicaal, namen in het begin van de 20ste eeuw afstand van de theosofie. Stromingen binnen de antroposofie die zich bleven voeden met theosofische leerstukken – en die zijn er nog steeds – hadden de neiging het patroon van toe-eigening van boeddhistische elementen voort te zetten. Zo beweerde een groep antroposofen, na zijn dood, dat Steiner de ‘Bodhisattva van de 20ste eeuw’ was geweest. Elisabeth Vreede ontkrachtte dit met Hollandse directheid. Het was een reden waarom zij, hoewel benoemd in het eerste bestuur van de antroposofische vereniging door Rudolf Steiner zelf, in 1935 werd afgezet. In 2018 werd ze door de antroposofische vereniging gerehabiliteerd. Het gerenoveerde culturele centrum in Den Haag kreeg haar naam.
Een van de geweldige bijdragen van de antroposofie aan het verbeteren van onze relatie met de natuur is het inzicht dat veel vormprincipes die doorwerken in de natuur, ook te herkennen zijn in sociale en culturele fenomenen. Dat voert ons naar mogelijke verbinding tussen boeddhisme en antroposofie.
Kan die verbinding behulpzaam zijn bij het aangaan van de existentiële uitdagingen – stoppen van medeplichtigheid aan genocide, omgaan met oorlogsdreiging en afschrikkingbeelden, tegengaan van oorlogsindustrie, vragen stellen bij de herinvoering van dienstplicht – die in de Hague Appeal dagconferentie aan de orde worden gesteld? Kunnen we, in het historisch licht van de Eerste Haagse Vredesconferentie van 1899, en de Hague Appeal for Peace eeuwherdenking in 1999 – anticiperend op de Earth Charter in 2000 – kunnen we inzichten, ervaringen en intenties bijdragen aan het – tegen de stroom in – Invloed uitoefenen op de vorming van een ‘nieuwe wereldorde’? Kan ‘EcoVrede co-creëren’ gezien worden als gezamenlijk belang van partijen in conflict?
De doorbraak voor mij om de ‘onthulling van het mysterie’ in dit artikel voorlopig te formuleren komt met: 1. de aanname van de UN Verklaring over Toekomstige Generaties vorig jaar in New York. En 2. het recente sterven van ontvanger van de Right Livelihood Award (alternatieve Nobel prijs) Nicanor Perlas, een briljante en vrolijke antroposoof uit de Filippijnen. Daarbij is de leidraad die zich voordoet het drievoudige principe dat de wilde tulp in de kroonbladen van haar bloem onthult.
Net zo als de zware tulp, bestaan toekomstige generaties niet, volgens de betreffende UN verklaring. Maar ze zijn wel relevant voor beleidsontwikkeling. Volgens paragraaf 156 van de Advisory Opinion on climate change (niet de volledige titel) van het Internationaal Gerechtshof in Den Haag
‘tegenwoordige generaties (zijn) de trustees van de mensheid die de taak hebben waardige levensomstandigheden te bewaren en deze door te geven aan toekomstige generaties.’
Maar hoe kunnen wij weten wat waardige levensomstandigheden zijn voor toekomstige generaties? Doorschuiven wat wij er zelf van hebben gemaakt? Of jongeren vragen deze waardigheid te definiëren? Of kunnen wij als jongeren en ouderen een gezamenlijke inspanning maken ons te verplaatsen in het gebied (of niet-gebied) van het ‘anutpāda’, de boeddhistische term voor het ongeborene? Meer dan een persoonlijke mini-verkenning van dit perspectief is niet mogelijk in dit korte bestek, en binnen mijn beperkingen als leek.
Levenskracht en drievoudigheid ontstaan door ‘onderling verbonden oorsprong’ uit het ongeborene. Het leven ontvouwt zich op micro, meso en macro niveau in ongekende complexiteit. Drievoudigheid ontwikkelt zich als een van de vele vormende principes (sociaal, individueel, biologisch). Elk moment, in het klein, en in de loop van de wereldgeschiedenis.
Drievoudigheid ontspringt vanuit de voorgeschiedenis als een element van wereldorde. Door de realisatie van de Boeddha kristalliseert de leer zich uit in een vorm die de kern van de leer vertegenwoordigt, zoals deze door alle diversiteit van stromen en scholen heen bevestigd wordt. De Drie Juwelen, de Triratna, of, als we het zo mogen noemen, de drie kroonbladen van de wilde tulp. Het wordt vanuit miljoenen monden dagelijks gereciteerd: de Boeddha de Dhamma en de Sangha. Bevrijding, Universele Wetmatigheid en Gemeenschap.
Het is bekend dat pas na 400 jaar mondelinge overdracht, de vele uitspraken en de eerste interpretaties die de leer van de Boeddha mede-bepalen, op schrift werden gesteld. De leer is meer een open fluidum dan een vaststaand dogma.
Nu een enorme sprong. Het vormprincipe van de drievoudigheid neemt aan het einde van de 18e eeuw een totaal nieuwe manifestatie aan in de drie kernwaarden van de Franse Revolutie. Tot op de dag van vandaag bepalen zij de cultureel-politieke orde van de Franse staat: liberté, egalité et fraternité. Het staat ieder vrij om een resonantie met de leer van de Boeddha te ontdekken (en tot op welke hoogte), of deze te ontkennen.
Een volgende stap in dit ‘veranderverhaal’ – een prachtig woord door Kees Klomp bedacht – werd gezet door Rudolf Steiner in reactie op de Eerste Wereldoorlog. Al tijdens de oorlog, maar nog sterker daarna, begon Steiner, parallel aan de bouw van een gedurfd cultureel centrum in het neutrale Zwitserland, ideeën over de architectuur van de na-oorlogse samenleving te ontwikkelen. Voortzetting van de oude regimes zou tot dezelfde conflicten leiden, meende hij. Wat nodig was, stelde hij voor, was een fundamentele maatschappijvernieuwing. Hij transformeerde de waarden van de Franse Revolutie in ‘domeinen’ die als autonome maar verbonden gebieden elk een eigen benadering van beheer en beleid verdienden. Hij stelde voor te onderscheiden: een cultureel domein waar vrijheid zou heersen; een staatsdomein met respect voor gelijkheid voor de wet als fundament; en een social-economisch terrein waar de relatiewaarde van broeder- en zusterschap richting zou geven. Steiner trok volle zalen met zijn voordrachten hierover maar uiteindelijk werden zijn inzichten op het wereldtoneel genegeerd. Hij besloot de driegeledingsimpuls te richten op het creëren van een nieuwe vorm van onderwijs. De eerste experimentele ‘vrije school’ werd gerealiseerd in de Waldorf Astoria sigarenfabriek in Duitsland.
Dan duikt, voor wie het wil zien, de levenskracht van de drievoudigheid op, als element van dekolonisatie, in de formulering van de eerste Grondwet van onafhankelijk India. Dat was snel na de beëindiging van WO II, midden 20ste eeuw. Waarnemers vroegen de ontwerper Dr. Ambedkar of hij de waarden van de Franse Revolutie als model had genomen. Maar Ambedkar ontkende dat stellig en legde uit dat het ging om de kernwaarden van het boeddhisme. Ambedkar was kasteloos en ging duizenden voor in de bevrijding van deze laagste status door zich te wenden tot het boeddhisme. Bevrijding kreeg betekenis als emancipatie. Het ‘Sangha’-principe werd verbreed van religieuze orde tot ‘gemeenschap’..
Dan, als het einde van de 20ste eeuw en het begin van het derde millennium aanbreekt, komt er zicht op beschouwing van de wereldgeschiedenis in periodes van duizend jaar. De theorie van Francis Fukuyama The End of History and the Last Man wint veel instemming. Er ontstaat een sfeer van vergaand zelfvertrouwen. De liberale democratie wordt gezien als vervulling van alle toekomstverwachtingen en het begin van eeuwigdurende stabiliteit. Maar, tegelijkertijd wordt dit naïeve optimisme gebruikt als dekmantel voor de doorbraak van het neoliberalisme als onontkoombaar economisch wereldsysteem. Nicanor Perlas (1950-2025) verzet zich hier vanuit de Filippijnen heftig tegen.
Perlas was een van de architecten van de geweldloze Peoples Power Revolution in de Filippijnen. Zijn erkenning, door middel van zelforganisatie, van civil society (burger initiatief) was daarvoor essentieel. Hij zag het als een nieuwe ‘third power’. Rond 2000 schrijft hij een boek waarin hij voorspelt dat een nieuwe wereldorde gefundeerd zal zijn op het driegeledingsprincipe.
Dit ziet er in eigentijdse begrippen uit als een dynamisch evenwicht van civil society in voortrekkersrol als draagster van de ‘ware’ vrijheid; de staat die garantie biedt op juridische gelijkheid en rechtvaardigheid; en de bedrijfs sector die de economie ziet als platform voor gemeenschapszin en samenwerking.
Nicanor Perlas was ‘the kind of man who changes the soil beneath our feet, both literally and morally’ (Cheryl Luis True, the Philippine Insider, 17 August 2025)
Hij paste drievoudigheid toe vanuit een diep historisch en spiritueel begrijpen en hart voor de integriteit van de natuur.
In de kleinschalige dagconferentie in Den Haag op 27 september kijken we terug op het jaar 2000 als kantelpunt. De Hague Appeal for Peace bracht in 1999 10.000 deelnemers naar Den Haag vanuit alle windstreken. De Earth Charter werd gelanceerd in het Vredespaleis. De eerste Climate Justice conferentie ooit, werd gehouden in Den Haag. Een unieke ontmoeting tussen wereldleiders in New York resulteerde in de Millennium Development Goals.
Vijfentwintig jaar later. We zijn inmiddels een kwart eeuw verder in het derde millennium. De wereld verkeert in polycrisis. Wat een positief kantelpunt leek, dreigt uit te lopen op een drama. Oorlog, genocide, landroof, ecologische crisis en ineenstorting van klimaat, uitbuiting. Sociale controle door technologie en onstopbaar consumentisme. Een economisch wereld systeem dat extreme rijkdom bevoordeelt en totaal onbruikbare GDP-norm blijft hanteren. Autoritaire staten, corruptie, opkomend fascisme, onverwerkt kolonialisme. Vluchtelingen.
In dit perspectief biedt Den Haag (nog) een klein maar belangrijk baken voor hoop. Duidelijke uitspraken van het Internationaal Gerechtshof over overtredingen van het international recht. Een vooruitstrevende uitspraak over juridische verantwoordelijkheid voor klimaat verandering, een enorme opsteker voor de jonge activisten die deze zaak met enorme inzet hebben aangekaart. Oorlogsmisdaden worden vervolgd door het Internationaal Straf Hof. Waar regeringen het laten afweten, komen ambtenaren openlijk in verzet. Civil society brengt enorme aantallen activisten op de been, en kleurt Den Haag rood. Buurten verbroederen rond gemeenschapsmaaltijden. De Earth Charter viert 25-jarig bestaan met een hartverwarmende stem van jongeren. Rechten van de Natuur worden meer en meer erkend. UPeace The Hague brengt jongeren naar de UN Vredesuniversiteit in Costa Rica. Het ISS in Den Haag (Erasmus Universiteit) is een belangrijk baken voor onderzoek dat landgrabbing aan de kaak stelt.
Is er een nieuwe wereldorde mogelijk die de polycrisis kan keren?
Het Mysterie van de Zwarte Tulp is een metafoor voor de drijfkracht naar iets wat niet bereikbaar is.
Handelen uit hoop is handelen zonder verwachting op resultaat.
In de Hague Appeal for Future Generations en de Planetary Service Workshop de dag daarop begint het drievoudige principe als een verrassing tevoorschijn te komen. Binnen de beperkingen van een kleinschalig initiatief tekent zich het volgende af.
- ‘Rechten van de Natuur’ houdt in wezen in de bevrijding van de natuur. Freeing The Soil. [Vrijheid]
- Om deze vrijheid (niet alleen van plaatsen, maar van de hele natuur!) te waarborgen en de samenwerking tussen mensen en natuur juridisch kader te geven onderzoeken we Earth Trusteeship.[Gelijkheid en rechtvaardigheid; intergenerational equity].
- In Planetary Service, gericht op ecosystem restoration en humanitaire hulp, bewerken we dit in concreto door internships door jongeren, vrijwilligerswerk en social ondernemerschap. [Gemeenschap, samenwerking als ‘commons’]
Zou eigentijds Nederlands boeddhisme en moderne Nederlandse antroposofie, in de context van bredere interreligieuze en interculturele dialoog, samen kunnen werken om de vormprincipes die zich uiten in de drievoudige kroonbladen van de wilde tulp door te laten werken in dynamisch evenwicht, op kleine en grote schaal? Co-creating EcoPeace?
Geef een reactie