De juiste zienswijze als voorloper van beoefening

De komende periode verschijnt een aantal naar het Nederlands vertaalde artikelen dat een alternatieve invalshoek biedt op wat de Boeddha onderwees. Dit korte artikel dient als een introductie op deze vertalingen. Het is de visie van de vertaler en niet per se die van de vermelde auteurs.

Een andere zienswijze

Hoewel de meest betrouwbare bron van niet-sektarisch onderricht van de Boeddha de Sutta Pitaka is, verschijnen er mondjesmaat artikelen en boeken van verschillende auteurs die -bekend met de Sutta’s- een andere zienswijze neerzetten dan gebruikelijk is in zowel het oosters als westers Boeddhisme. Hieronder alvast een aantal van deze auteurs voor geïnteresseerden lezer die vooruit wil lezen of luisteren.

• Ian Kidd (Van wie het drieluik “Should Buddhists be Social Activist?” gepubliceerd op de website www.dailyphilosophy.com naar het Nederlands vertaald wordt en op deze website zal verschijnen.)
• David E. Cooper (Durham University)
• Nanavira Thera (Path Press)
• Ajahn Nyanamoli (Path Press en via het Youtube-kanaal Hillside Hermitage)

De noodzaak van een andere zienswijze

De kern van dit betoog is dat de Dhamma, in tegenstelling tot wat velen denken of hopen, geen collectieve emancipatieleer is. Dergelijke interpretaties berusten op theïstische/humanistische vooroordelen over de Dhamma. Met dit in het achterhoofd wordt de lezer aangemoedigd te reflecteren op zijn eigen overtuigingen en aannames. Samen vormen deze de zienswijze van de lezer.

Nu kun je jezelf terecht afvragen waarom het noodzakelijk is om je eigen zienswijze te onderzoeken? Deze vraag kan de Boeddha zelf het beste beantwoorden en in tegenstelling tot het modieuze ‘niet-weten’,  is zijn antwoord behoorlijk normatief:

“Bij een persoon met verkeerde zienswijze ontstaat een verkeerd voornemen. Bij een persoon met een verkeerd voornemen ontstaat verkeerde spraak. Bij een persoon met verkeerde spraak ontstaat verkeerd handelen. Bij een persoon met verkeerd handelen ontstaat een verkeerd levensonderhoud. Bij een persoon met verkeerd levensonderhoud ontstaat verkeerde inspanning. Bij een persoon met verkeerde inspanning ontstaat verkeerde aandachtigheid. Bij een persoon met verkeerde aandachtigheid ontstaat verkeerde concentratie. Bij een persoon met verkeerde concentratie ontstaat verkeerde kennis. Bij een persoon met verkeerde kennis ontstaat verkeerde bevrijding. Zo ontstaat uit het verkeerde mislukking, geen succes.” – AN 10:103

Wie is een discipel van de Boeddha?

Hoe komt het dat de Boeddha zo normatief is? Dit is zo omdat de Boeddha de Dhamma enkel onderwees aan mensen die streven naar Nibbana en voor hen die streven ligt de ethische standaard voordat zij het achtvoudige pad kunnen verwerven zeer hoog. Daarom zijn verreweg de meeste Sutta’s aan monniken en nonnen gericht; mensen die de keuze hebben gemaakt om hun hele leven aan de Dhamma te wijden en de wereld op te geven, te beginnen met zintuigelijk genot. De academicus die de sutta’s afstandelijk analyseert en de sociaal activist die een metafysische rechtvaardiging voor zijn handelen zoekt, behoren als gevolg van hun keuzes niet tot het publiek van de Boeddha.

Dit botst met het moderne idee van ‘gelijkheid’ wat zo geïnterpreteerd kan worden dat het lijkt alsof de Dhamma voor ‘iedereen’ is. Dit is een voorbeeld van een zienswijze die veel westerse boeddhisten ten onrechte aan de Dhamma toeschrijven. Hoewel in theorie velen – maar niet allen (zoals mensen met een geestelijke beperking) – de juiste zienswijze, de eerste stap op het achtvoudige pad, kunnen verwerven ongeacht hun gender of sociaaleconomische status, is dit slechts mogelijk op basis van de eerdergenoemde ethiek. Dus pas na het maken van de nodige offers kan men überhaupt onderwezen worden.  Als de Boeddha met leken sprak die niet in thuisloosheid gingen, beperkte zijn onderricht zich tot een minimumaantal leefregels voor een gunstige wedergeboorte en advies over een goed ‘familieleven’. En het kan niet duidelijk genoeg gezegd worden dat hoewel prijzenswaardig dit niet hetzelfde is als onderricht in de Dhamma met het oog op Nibbana. De toepassing van de Dhamma beperkt zich ‘slechts’ tot het lijden en opheffen van lijden. De Boeddha maakt een scherp onderscheid tussen ‘huishouders’ en ‘fulltime dhamma-beoefenaars’, waarbij de laatste categorie voornamelijk monniken en nonnen zijn. Zou het niet curieus zijn dat hij een celibataire monastieke orde stichtte als je ook thuis zonder offers de juiste zienswijze kon verwerven?

Kortom, alleen nadat een aspirant-beoefenaar aan de minimale ethische voorwaarde (attha-sila) van thuisloosheid heeft voldaan, is hij/zij in staat om de eerste stap van het achtvoudige pad te verwerven, zijnde: de juiste zienswijze. Dit betekent dat behalve als iemand een stroombetreder (sotapanna) is, hij/zij niet de juiste zienswijze heeft. Daarom vergelijkt de toegewijde beoefenaar zijn/haar eigen zienswijze met die van de Boeddha en zo verwerft hij/zij gaandeweg de juiste zienswijze. Hiermee wordt de eigen zienswijze door contemplatie herzien en gaandeweg vervangen door de juiste zienswijze zoals de Boeddha deze omschreef. Deze vorm van contemplatie is dan ook geen repetitieve meditatietechniek waarbij de juiste zienswijze op mystieke wijze aan de beoefenaar ‘verschijnt’.

De weg naar de juiste zienswijze

Echter, als de zienswijze van iemand die zich “boeddhist’ noemt van meet af aan inhoudt dat hij door ‘goed te doen’ (Activisme) en te ‘mediteren’ (Een techniek te herhalen) meent de Dhamma te beoefenen met het oog op Nibbana, lijkt de ontwikkeling van de juiste zienswijze vooraf al uitgesloten. Waarom? Omdat de noodzakelijke individuele ethiek en juiste zienswijze eenvoudig weg niet samengaan met de levenshouding die correspondeert met de hier bovengenoemde activiteiten. Hoe kan iemand die niet celibatair leeft lust(Lobha) overwinnen? Hoe kan iemand die handelt vanuit woede over sociaal onrecht boosheid(Dosa) overwinnen? Hoe kan iemand die zich blindstaart op een techniek onwetendheid(Avijja) overwinnen? Uit de Sutta’s blijkt duidelijk; dit kan niet. Vuur kan niet met vuur bestreden worden. Zolang de vereisten en bijhorende keuzes voor de beoefenaar niet duidelijk zijn, is er geen sprake van beoefening. Activisme en meditatietechnieken zijn niet per definitie moreel verwerpelijk maar ze staan niet gelijk aan de beoefening van de Dhamma. En de onjuiste zienswijze is -volgens de Boeddha- wel degelijk moreel verwerpelijk. Daarom onderzoekt de beoefenaar continue zijn eigen zienswijze met het oog op zijn welzijn. Dit is de beoefening van meditatie. Dit vraagt van de serieuze beoefenaar erkenning van het feit dat hij/zij de weg uit het lijden niet weet en dit niet-weten het persoonlijke existentiële probleem is dat opgelost dient te worden. Dit probleem betreft zijn/haar gehele bestaan. De Boeddha biedt een oplossing maar de beoefenaar is verder zelf verantwoordelijk.

Graag sluit ik dit artikel af met enkele Sutta passages waarin ik enkele in mijn ogen zeer belangrijke zinnen heb gearceerd.

Ethische voorwaardes voor stroombetreding (De verwerving van de juiste zienswijze en daarmee het achtvoudig pad): MN36

“Opnieuw, Aggivessana, kwam er spontaan een derde gelijkenis in mij op, nooit eerder gehoord. Stel je voor dat er een droog, saploos stuk hout ligt op droge grond, ver van water, en een man komt met een bovenste vuurstok, denkend: ‘Ik zal een vuur aanmaken, ik zal hitte opwekken.’ Wat denk jij, Aggivessana? Zou die man vuur kunnen maken en hitte kunnen opwekken door het te wrijven tegen dat droge, sappeloze stuk hout dat op droge grond ligt, ver van water?”

“Ja, Meester Gotama. Waarom? Omdat het een droog, sappeloos stuk hout is, en het ligt op droge grond, ver van water.”

“Op dezelfde manier zijn er asceten en brahmanen die zich lichamelijk en mentaal volledig hebben teruggetrokken van zintuiglijke genoegens. En zij hebben innerlijk verlangen, gehechtheid, verblinding, dorst en hartstocht naar zintuiglijke genoegens opgegeven en tot rust gebracht. Ongeacht of zij wel of geen pijnlijke, scherpe, hevige, intense gevoelens ervaren als gevolg van overmatige inspanning, zijn zij in staat tot kennis en inzicht, tot de hoogste ontwaking. Dit was het derde voorbeeld dat in mij opkwam. Dit zijn de drie gelijkenissen die in mij opkwamen — niet bovennatuurlijk geïnspireerd, noch eerder in het verleden geleerd.”

Het belang van de juiste zienswijze: MN117
“En wat betekent het dat juiste zienswijze de voorloper is? Men doorziet de verkeerde zienswijze als verkeerde zienswijze, en de juiste zienswijze als juiste zienswijze. Dat is iemands juiste zienswijze. En wat is verkeerde zienswijze? ‘Er is niets dat gegeven wordt, niets dat geofferd wordt, niets dat geofferd wordt aan een hoger doel. Er is geen vrucht of resultaat van goede of slechte daden. Er is geen deze wereld, geen volgende wereld, geen moeder, geen vader, geen spontaan herboren wezens; geen brahmanen of beschouwers (meditatieven) die, op de juiste manier levend en op de juiste manier praktiserend, deze wereld en de volgende verkondigen nadat zij deze direct zelf gekend en gerealiseerd hebben.’ Dat is verkeerde zienswijze…”

“Men probeert de verkeerde zienswijze los te laten en de juiste zienswijze binnen te gaan: dat is iemands juiste inspanning. Men is aandachtig om de verkeerde zienswijze los te laten en de juiste zienswijze te betreden en erin te verblijven: dat is iemands juiste aandachtigheid (mindfulness)[1]. Zo draaien en cirkelen deze drie kwaliteiten — juiste zienswijze, juiste inspanning en juiste aandachtigheid — om de juiste zienswijze heen.”

Het gevaar van de onjuiste zienswijze: AN 1.319
“Monniken, ik zie niets dat zo afkeurenswaardig is als een onjuiste zienswijze. Een onjuiste zienswijze is het meest afkeurenswaardig van allemaal”

[1] Klaarblijkelijk is mindfulness absoluut niet mogelijk zonder oordelen!