Het rebelse en creatieve van inconsequente keuzes kan ik wel waarderen. Maar consequent zijn lijkt mij regelmatig ook aanbevelenswaardig, ondanks de aan Luther toegeschreven waarschuwing: ‘Jede Konsequenz f¨ührt zum Teufel‘. Duivels dilemma…
Gave en opgave
Dat dilemma ontstaat omdat de mens erg goed is in het toekennen van betekenis aan van alles en nog wat. Dat lijkt een prachtige gave, maar is vooral een opgave. De praktijk kent een overmaat aan tegenstrijdige inzichten en gedragingen. Zoals de keuze tussen consequent en inconsequent zijn, voorspelbaar zijn èn tegendraads. Resultaat: de mens is per definitie consequent inconsequent. Dat brengt de mensheid in een lastig parket. De mens is een lastdier.
Dat geldt niet alleen maar op het niveau van de individuele mens als betekenisgever, maar ook wereldwijd, en bij alles wat daartussen ligt. We zijn nu zo geglobaliseerd dat het leven van de enkeling geraakt wordt door wat op wereldschaal gebeurt. Samenleven is breder en complexer geworden. De spanning tussen consequent en inconsequent gedrag is opgevoerd en wordt steeds voelbaarder.
Bijvoorbeeld
Vier voorbeelden die laten zien hoe de keuze tussen consequent en inconsequent gedrag nu ons leven bepaalt:
- Er was altijd al een spanning tussen individu en samenleving, tussen vrijheid en bepaaldheid, continuïteit en breuk, eigenbelang en solidariteit. In de laatste eeuwen zijn verschillende ideologieën opgezet rond die polen, zoals liberalisme, sociaal-democratie, christen-democratie en illiberalisme. Dat leidt tot debatten waarbij de consequente opstelling van de één door de ander getypeerd wordt als inconsequent want eenzijdig. Dat kenmerkt de omgang tussen coalitie en oppositie. En soms verkeert een eerlijke politicus in tweestrijd.
- Vanuit West-Europa is het kapitalistische model opgelegd aan de rest van de wereld. Welvaart en welzijn blijven echter systematisch ongelijk verdeeld. Bovendien is een klimaatcrisis ontketend met serieuze gevolgen voor het voortbestaan van de hele mensheid. Met wat de westerse expansie hun bracht aan teleurstellingen en verwachtingen hebben asielzoekers ruim aanleiding om naar hier te komen – waar ze niet echt welkom zijn. Hoe consequent of inconsequent is het Westen?
- Er is respect voor het leven, maar oorlog dringt zich op als noodzakelijk. De kapitalistische economie is gericht op efficiëntie en groei, maar in oorlogen worden kapitaalgoederen op grote schaal vernietigd. De oorlogsmachine is zelfs deel van dat economisch systeem, net als de wederopbouwmachine. Waar begint het consequente, waar het inconsequente gedrag?
- In een democratie krijgen kiezers ruimte om een autocraat aan de macht te laten komen die de democratie vervolgens ontmantelt. Wie is dan consequent, wie inconsequent, vanuit welke bubbel?
Tussenstop
Ken je andere voorbeelden van de spanning tussen consequente en inconsequente stellingnames?
Macht
Menselijke betekenisgeving zorgt op zich dus al voor een spanning tussen consequent een inconsequent gedrag. Dat sommige mensen de macht hebben om het gedrag van anderen te bepalen, zorgt voor versterking van die spanning. Betekenisgeving inspireert kiezers om politici aan een machtspositie te helpen. Machthebbers, al dan niet verkozen, kunnen zich permitteren er een eigen omgang met consequent en inconsequent gedrag op na te houden. En er ook nog eens voor te zorgen dat anderen daarin meegaan, vrijwillig dan wel tegen hun zin. Wie macht heeft, bepaalt wat normaal is. Eén stelsel wordt consequent toegepast. Daarmee is gegeven welk gedrag van hogerhand als inconsequent wordt benoemd en bestreden.
De plek van een land op de schaal tussen democratie en autocratie bepaalt in welke mate oppositie mogelijk is. Vooral als ideologieën botsen, zullen partijen elkaar beschuldigen van inconsequent gedrag. En consequent gedrag eisen, volgens het eigen recept. Zien anderen het gedrag van machthebbers als onwenselijk, dan ontstaat verzet. Ideologieën dragen waarden aan. Religies trouwens ook.
Waarden dan maar?
De discussie ontstaat in eerste instantie meestal over normen, vastgelegd in wetsvoorstellen. Volgens de oppositie zullen die averechts werken. Maar normen zijn regels die stoelen op waarden, algemene principes voor verantwoord gedrag. Zorgt consequent inconsequent gedrag voor een crisis, dan zou het vooral over onderliggende waarden moeten gaan, meer dan over normen of wetsartikelen.
Maar alweer komen we dan de uitbundige en dus onvoorspelbare betekenisgever tegen, zeker als het gaat om ideologie of religie. Waarden kunnen onwerkbaar tegengesteld zijn en tot een patstelling leiden. Zie de VZ van twee weken geleden, over de vraag waarom het gebod ‘Gij zult niet doden’ in de oorlog tijdelijk niet geldt.
Monitoren
Als waarden zich ook niet lenen voor een verstandige omgang met consequente inconsequentie, welke uitweg blijft dan nog over? Eigenlijk alleen het monitoren van het gedrag van mensen als ingewikkelde betekenisgevers, vooral wanneer macht in het geding is. Dat betekent (!) het expliciet maken van de waarden achter gepropageerde normen. Welke vooronderstellingen bepalen posities? Kunnen we samen de kaart tekenen van consequent inconsequent gedrag, en het daar over hebben met elkaar?
Doordenken
Hoe zou dat monitoren eruit kunnen zien in het geval van de vier voorbeelden hierboven?
