Zen, mindfulness en het perfecte pad.
Ook zen is niet één ding. Er zijn verschillende scholen en strekkingen binnen zen met elk, u raadt het al, hun eigen classificatiesysteem. En zelfs binnen dezelfde scholen kunnen er belangrijke verschillen in opvattingen en praktijken zijn. Het zou dus absurd zijn van met enige autoriteit te stellen: ‘Zen is … ‘ Wat volgt is niet meer dan een mogelijkheid, een uitnodiging, een optie, die zich op geen enkele autoriteit beroept (en ook niet kan of wil beroepen).
De uitnodiging is simpelweg om te gaan zitten, met een mateloos mededogen, en perfect te zijn.
Het eerste belangrijke woord hier is mededogen. Het is het: you are accepted just as you are.
Het houdt een keuzemoment in. Ik kan gaan zitten en mezelf beginnen verwijten. Of ik kan gaan zitten met de bedoeling deze of gene ongewenste emotie te onderdrukken. Dat is net wat we niet doen. De uitnodiging is om te gaan zitten met een mateloos mededogen.
Meditatie is een act van liefde. Dat betekent dat wat ook komt, welkom is. Dat wat zich ook aandient bestaansrecht heeft. Je zou het, in navolging van het bekende vers van Rumi, een act van gastvrijheid kunnen noemen.
Mens zijn is een herberg,
Elke ochtend een nieuwe gast,
Vreugde, verdriet, laagheid, helderheid
Dagen op als onverwachte bezoekers.
Verwelkom ze allen!
Behandel iedere gast met respect.
Het is een kwestie van intentie. Daarom is het ook een uitnodiging. Niemand kan in jouw plaats je intentie bepalen. Het is niet voor niets dat het achtvoudige pad start bij het juiste inzicht en de juiste intentie. Als je met een andere intentie vertrekt kan het alleen maar onheilzaam zijn.
Als instructie volstaat dit: alles verwelkomen. Al de rest ontdek je wel vanzelf. Alleen onze onrustige geest wil meer begrijpen en weten wat er vervolgens op het menu staat.
En dan is er: perfect zijn. Dit roept vaak heel veel weerstand op: ik ben toch niet perfect! Voor alle duidelijkheid, inderdaad: ik ben niet perfect en zal het ook nooit zijn, gezien vanuit het perspectief van mijn verlangens, mijn idealen, mijn verwachtingen, de verwachtingen van anderen.
Waar zit onze perfectie dan wel? Als we met mededogen gaan zitten, met gastvrijheid alles welkom heten, openen we onze geest en ons hart. Onze natuur van ontwaken, onze perfectie zit in die natuurlijke openheid van onze geest.
Zonder openheid zou onze geest niet eens kunnen functioneren. Er is het bekende zenverhaal van de monnik die aan zijn gast thee schenkt en giet en giet en blijft gieten tot de gast het niet langer houdt en roept: ‘Wat doe je? Het kopje loopt over’. De monnik vergelijkt het kopje met onze geest. Alleen als het leeg is, kan het als kopje dienen. Tegelijkertijd als we het willen leeg houden, het als versiering boven op de kast zetten en het nooit meer vullen kan het ook niet meer als kopje dienst doen.
Als het over onze geest gaat spreken we liever van openheid. Leegte heeft hier een andere bijklank. Net als een kopje is onze geest van nature open. Dat is onze ontwaakte staat. Het is de default setting van onze geest. Het is de fabrieksinstelling waarmee hij geleverd wordt. Net als een kopje vult onze geest zich voortdurend. Dat maakt de bruikbaarheid ervan uit.
Meditatie is terugkeren naar de openheid van onze geest. Het is stoppen met weten. Het is ‘don’t know mind’ of ‘beginners mind’. Het is wat Bodhidharma ‘weidse leegte, niets heilig’ noemde. We moeten het niet zo ver zoeken. Bijna woordelijk hetzelfde drukt Hadewych het uit als: Alle dinghe sijn mi te inghe, ic ben so wijt. Als je gaat zoeken vind je het overal terug. Het is algemeen menselijk.
Het is niet voor niets dat in vele tradities de dood als metafoor gebruikt wordt. In zen spreken we van de grote dood, in het christendom wordt gezegd dat de graankorrel eerst moet sterven. Het eerste waar onze geest zich mee vult is het onderscheid tussen ik en niet-ik. Onze geest openen betekent ook dat onderscheid laten varen. Meditatie, onze geest en ons hart openen, met mateloos mededogen alles wat zich aandient welkom heten is als doodgaan. Dat maakt het en bevrijdend en beangstigend tegelijk.
‘There is a crack in everything, that is where the light gets in’, zingt Leonard Cohen. Zonder crack denken we dat het plaatje rond is. Het lijkt allemaal perfect. Het plaatje vult onze geest en zorgt voor een vals gevoel van zekerheid. Alleen de barst zorgt ervoor dat het plaatje niet langer houdbaar blijft. Dan kunnen we niet anders dan onze zekerheden loslaten en onze geest weer openen en, tegen alle verwachtingen en angsten in, ontdekken we daar, in die openheid, licht en ontwaken. Daar vinden we een perfectie die van een heel andere orde is.
Soms ontdekken we dat pas als we met onze rug tegen de muur staan. Als we niet anders meer kunnen dan loslaten. Als de wanhoop ons geen andere keuze meer laat. Maar er is geen enkele reden om op die ultieme wanhoop te wachten als je dezelfde beweging ook nu, in dit moment zelve, kunt maken.
Meditatie is dus niet werken om stap voor stap iets te bereiken. Het is niet toewerken naar een plotse doorbraak. Ontwaken is oneindig veel eenvoudiger. Het is ruimte maken voor iets dat er is en altijd al was.
De eenvoud ervan klinkt voor ons ongeloofwaardig. Het komt bijna niet binnen. Allerlei ja-maars komen op: ja maar mijn gedachten houden nooit op. Waarom zou er in die weidse open ruimte geen plaats zijn voor gedachten? Soms voel ik angst. Waarom zou er in die weidse open ruimte geen plaats zijn voor angst? Ik kan toch geen mededogen hebben voor de pijn in mijn lichaam. Waarom zou er in die weidse open ruimte geen plaats zijn voor pijn? Ik heb een hekel aan meditatie. Waarom zou er ….
Je geest openen betekent ook je hart openen. Het is een einde maken aan ieder ‘ik laat het niet aan mijn hart komen’. Het is wat Trungpa noemt ‘het tedere rauwe hart dat zich niet langer afsluit van de wereld’. Het is Guanshiyin (Kanzeon) in zijn meest letterlijke betekenis: het lijden van de wereld (shi) zien (guan) en horen (yin). Dit is mededogen.
Kan ik dat aan? Ga ik hier niet aan kapot? Ja en nee. In zekere zin ga ik hier inderdaad aan dood., zoals de graankorrel in de aarde. Tegelijkertijd is juist dit onze open perfecte ontwaakte staat, is juist dit bevrijding.
We zijn niet vertrouwd met onze inherente perfectie, met onze natuurlijke ontwaakte staat. Toch voelen we geconfronteerd met leed vanzelf heel natuurlijk mededogen. Als we er niet mee vertrouwd zijn, proberen we ons uit angst af te sluiten. Meditatie is ook een proces van vertrouwd worden met.
Het idee dat er iets zou bestaan als een perfecte open ruimte waar we niet langer geraakt worden door het lijden van de wereld is een veel voorkomende illusie. Daarom gaan de teksten die onze meditatiepraktijk kaderen, de teksten die we zeggen en zingen, steeds weer over mededogen. Kernachtig samengevat in de eerste bodhisattva gelofte: hoe talloos de levende wezens ook zijn, ik beloof ze alle te bevrijden.
Het is een kwestie van weten en doen. Weten dat die openheid er is. En gaan zitten met een mateloos mededogen. Meer niet.
Dan staan we terug op van ons kussen. Dan gaan we terug de wereld in. Een wereld van lukken en mislukken. Een wereld waarin perfectie niet van deze wereld is. Weerloos, met open handen, bereid om mens te zijn en te leven.
In zen ben je uitgenodigd om te mediteren op het perfecte pad vanuit een mahayana perspectief. Hoe zit het dan met mindfulness? Is dat hetzelfde of verschillend?
Vanuit het perspectief van iemand die aan een achtweken mindfulness-training begint, is het een geleidelijk pad. Het is acht weken. Er zit een duidelijke opbouw in. Je traint een aantal vaardigheden. En het is zonder meer vanuit een hinayana perspectief. Je komt niet naar een stressreductieprogramma in een ziekenhuis met de intentie om alle levende wezens te bevrijden. Je komt om iets aan je eigen probleem te doen.
Vanuit het perspectief van degene die de mindfulness training geeft liggen de kaarten anders. Mindfulness training is ontstaan vanuit het verlangen om het beste wat we zelf ooit gekregen hebben te delen, zeker met diegenen die het meeste lijden. ‘Alle levende wezens bevrijden’ is de motivatie van de trainer. Het is bij uitstek een mahayana praktijk.
Het ‘welkom zoals je bent’ is de basishouding. Als mindfulness trainer ben je diep doordrongen van de inherente perfectie van ieder van de deelnemers. Dit is het perfecte pad. Dit is de impliciete grond van iedere instructie, van iedere inquiry, van iedere respons.
Veel belangrijker dan het aanleren en trainen van vaardigheden in een mindfulness training is de impliciete belichaamde transmissie van het perfecte pad. Dat wil zeggen van het ontdekken van het impliciete onvermijdelijke en alomtegenwoordige ontwaken in ieder van ons.
(wordt vervolgd)
Ronald de Goede zegt
Beste Edel, dank voor deze glinsterende parel!