Eén van de lastiger concepten uit de dharma is anatman: ‘er bestaat geen (permanent) zelf’. Hoe lastig het uit te leggen is zag je al in een eerder BD-praatje, waar één van mijn voorbeelden, namelijk de rebelse monnik Kashyapji een correcte uitleg maakte door eerst het Hindoe-concept atman (permanent zelf) te analyseren. Hetgeen hem niet alleen vrienden opleverde.
Context
Nu ga ik niet die hele historische analyse hier plegen, maar ik zal wél een stuk context geven. Ten eerste is anatman onderdeel van de drie ‘lakshanas’ oftewel de inherente beperkingen van leven onder de invloed van samsara. Ik formuleer dit expres zo omdat je na meer gevorderde studie meer en meer ontdekt dat ‘leven richting nirvana’, of ‘conform de dharma en daarbij meer en meer één wordend met leegte’, niet betekent dat je het materiële bestaan vaarwel zegt of ontkent dat het bestaat. Je probeert alleen net als de Boeddha zelf als een lotusbloem te zijn die met zijn wortels in de modder staat doch welriekende bloemen produceert die ervoor zorgen dat je op een heel andere manier in het leven gaat staan, welke levensstijl je ook kiest te behouden dan wel nieuw aan te nemen. De andere twee lakshanas zijn:
- Dukkha: ‘lijden’ of beter gezegd ‘al het materiële is uiteindelijk onbevredigend’
- Anitya: vergankelijkheid, niets is permanent
Voor een frisse kijk op dit illustere drietal zie ook https://boeddhistischdagblad.nl/31812-de-drie-kenmerken-van-ons-bestaan/ . Dus we kunnen in ieder geval constateren dat Anatman een vrij gangbaar misverstand-in-jezelf is; de meesten van ons waren immers voordat we op de dharma gestuit zijn redelijk vol van het nastreven van geluk (in de materiële wereld), vastigheid-buiten-onszelf en ook wel gelukzaligheid-voor-alleen-onszelf.
Een tweede stuk historische context is een zeer beknopte duiding van hoe de ‘Brahmanisten’ uit de tijd van Boeddha het atman (zelf) definieerden: in de kern bestaat volgens deze denkwijze een ieder van ons uit een eigen atman (‘ziel’), en de kunst is om dat te zuiveren en te doen verenigen met Brahman oftewel het goddelijke dat de wereld bestuurt en geschapen heeft. Het Atman zou dan persoonlijk, immaterieel, bewust, niet aan wijzigingen onderhevig, gelukzalig en soeverein zijn. Die vereniging bestaat weliswaar uit zelfopoffering en toewijding aan Brahman, maar uiteindelijk is en blijft het jouw eigen atman en dat zal volgens deze denkwijze ook weer de vruchten plukken van de acties in dit leven en gereïncarneerd worden. En zoals je al begreep is het boeddhistische anatman precies gedefinieerd als tegenovergestelde van het toenmalige, door Boeddha verworpen, atman-begrip.
Wat is de verlichte staat dan wél?
De Boeddha baseerde zijn hele leer op het concept van verlichting, en stelde ook duidelijk dat het niet enig permanent zelf (atman) was dat die verlichting bereikte. Het is meer dat jijzelf getransformeerd wordt tot je verlichte en gelukzalige identiteit; in psychologische termen noemen we dat ook wel eens ‘veranderen van individualist in een waarachtig individu’. Ook die verlichte identiteit is zeker geen eenheidsworst, en je behoudt een aantal karaktertrekjes van je oude identiteit. Kijk maar eens hoe Boeddha’s discipelen zoals Saripoetra en Moggalana onderling van elkaar verschilden, of hoe je in de Gosinga soetra kunt zien dat iedere verlichte recht heeft op zijn eigen weergave van de realiteit! Omdat je ‘oude’ ik maar ook de hele samsarische wereld onderhevig zijn aan vergankelijkheid: de vorm, gevoelens, waarneming, bedoelingen en daden van bewustzijn oftewel de vijf skandha’s waaruit ze bestaan zijn stuk voor stuk niet permanent. Zoiets permanent als een atman kán dus gewoon niet volgens deze wet van vergankelijkheid.
Valkuilen
Maar door een atman te ontkennen kun je ook ‘doorschieten’ en alsnog niet je eigen groei helpen maar die blokkeren. Of het tegendeel, met de mond het boeddhisme belijden maar qua gedrag alsnog aan wat tegenstrijdige inzichten vasthouden. Ik zie geregeld drie valkuilen waarin medestudenten vallen rondom dit concept.
1) Eternalisme, in de zin van ‘Ik wil verlichting bereiken toch ook wel een beetje voor mezelf’. Het aloude atman concept dus dat via een achterdeur naar binnen sluipt. Je ziet het o.a. bij sommige volgelingen van het vajrayanaboeddhisme, die de leringen van de lama’s dat er geen persoonlijke verlichting bestaat en het tulku-concept niet voldoende diepgaand doorgronden.
2) Nihilisme in de zin van ‘verlichting betekent uitdoven van mijn eigen oude zelf en een opgaan in de universele bodhicitta waarin wij allen meer en meer gelijk worden’. Het is misschien wel de meeste gevaarlijke valkuil omdat hij makkelijk ontstaat binnen een idealiserende relatie tegenover een dharmaleraar (m/v) dan wel een goede sangha – we kopiëren meer en meer van anderen maar verliezen daarbij niet alleen gaandeweg onze onverlichte identiteit maar elk stukje individualiteit! Zo gedragen we ons dus meer en meer als de onderdanen van de één of andere enge sekte…
3) Nihilisme in de zin van ‘er is geen God en alles is vergankelijk, dus meer dan het vergankelijke materiële is er niet echt. Nirvana is uitdoven van dat materiële, alles is gewoon leegte en zinloos’. Deze laatste valkuil ontstaat relatief makkelijk in het Westen vanuit een vrij negatieve/ontkennende geesteshouding, maar staat mijlenver van de dharma af. Begrijpen van sunyata (leegte) in boeddhistische zin leidt je namelijk juist tot een erkennen hoe vol van positieve energie en potentieel tot wijsheid en compassie het universum is, en tot een jezelf één voelen met het universum en alle wezens daarin. Ook deze valkuil is niet uniek hedendaags. Candrakirti, een Indiaas wijsgeer en volgeling van Nagarjuna, oreerde reeds: “Het is beter om in een vaststaand zelf te geloven zo torenhoog als de berg Meroe dan een verkeerd inzicht te hebben in de leegte van het zelf.” Dus volgens hem was valkuil 1) minder blokkerend dan valkuil 3), omdat je met 1) in ieder geval erkent dat er iets Groters is dan alleen maar het materiële.
En het mooie is dat je in deze valkuilen ook weer Boeddha’s middenweg terugziet: hij ervoer, en leerde ons, juist een wijsheid die precies tussen eternalisme en nihilisme in ligt…
Groeipunt
En dat grotere, maar nu i.t.t. bij theïstische denkers niet als iets buiten je essentiële zelf, is dus waar we als dharmastudent naar streven. Het is alsof we vooralsnog als persoonlijkheid ontwikkelen en groeien, totdat we uiteindelijk gaan zien dat we weliswaar een individueel karakter hebben en houden maar tegelijk een onverbrekelijk deel zijn van het universum. Waardoor we dus geen handeling meer kunnen doen waar wijzelf baat bij zouden hebben maar die andere levende wezens en/of de hele natuur op enige wijze schaadt. En om naar dat niveau te groeien moeten we het oude beeld van een onveranderlijk zelf loslaten, dus erkennen dat we uiteindelijk een anatman-identiteit hebben. Bepaald iets om moeite voor te blijven doen!
Borisboyo zegt
Hehe, eindelijk een duidelijke uitleg over geen zelf en de valkuilen. Ikzelf heb een moeilijke jeugd gehad, en tijdens mijn volwassen leven heb ik totaal geen identiteit en zelfvertrouwen kunnen opbouwen. Ik wist niet wie ik was, wat ik wilde, wat ik vond, wat ik wel of niet wilde, liet over me heen lopen, overschrijdde mijn grenzen gigantisch. Iedereen was belangrijk dan ik ,ik kon niet voor mezelf opkomen en ben uiteindelijk, omdat ik altijd klaar stond voor anderen heel ziek geworden. Nu jaren later probeer ik mijn ik weer terug te vinden en begin ik langzamerhand beter te worden. Het boeddhisme, jaren heb ik me hier zo in kunnen vinden, het was echt mijn weg, maar dat geen zelf heb ik helemaal verkeerd geïnterpreteerd. Ik merkte dat het boeddhisme me erg ging tegenstaan, logisch natuurlijk, als je helemaal geen individualiteit hebt. Ik hoor ajahn brahm nog zeggen, de most important person is the one your with. Nou daar ben ik erg ziek van geworden door de ander belangrijk te vinden. Veel van wat ik lees en hoor in het boeddhisme, vooral veel in het Tibetaans boeddhisme gaat over ego, dat mensen te gericht zijn op ik, en in de Westerse wereld zie ik dat ook wel heel erg terug. Ikke, ikke, ikke mentaliteit. En dat vind ik verschrikkelijk. Maar ik ben nog steeds in conflict met mezelf, want ik moet nu na goeie therapie gehad te hebben voor mezelf zorgen, en op mezelf passen en ik ga nu voor, ik heb geen keus meer, ik ben nu belangrijker dan de ander, want anders blijf ik ziek,maar tegelijkertijd voelt dat zo ontzettend egoïstisch. Want al die boeddhistische stemmen hoor ik op de achtergrond…. Goed, misschien een wat warrig verhaal, en heeft dit verder ook niets meer met bovenstaand verhaal te maken, maar ik moest het even kwijt. Ps, de laatste tijd lees en zie ik wat van het zenboeddhisme, Edel Maex, Ton Lathouwers, Kazuaki Tanahashi, waarin het wel gaat om gewoon jezelf te zijn, en je eigen authoriteit, gewoon mens te zijn. Ik heb chronische hyperventilatie, maar wat een verademing om dit soort dingen te horen. Dank je wel voor dit artikel. Met vriendelijke groet Borisboyo
Ujukarin zegt
Hoi borisboyo,
Fijn te horen dat je iets aan de verhalen op deze site hebt! Nog één, wellicht overbodige, verduidelijking:
“ik ben nu belangrijker dan de ander, want anders blijf ik ziek”
is deels waar. Je kunt niet goed voor anderen zorgen als je niet eerst goed voor jezelf zorgt, dat is de ware aard van Metta (liefdevolle vriendelijkheid). Maar _struktureel_ jezelf belangrijker vinden dan anderen schiet juist weer naar dat andere extreem, egoïsme, door. De kunst is langzaamaan te ontdekken dat je in nauwe connectie met de medemens, en via hen met dat Grotere Universum, pas echt bestaat; en dus geen handeling zou kunnen doen die anderen schaadt.
Nogmaals dank, with folded palms,
Jules Prast zegt
Het spijt mij wanneer ik de vrome consensus hier verstoor, maar dat atman of anatman ook maar iets uitmaakt voor compassie of mens-zijn is een in onze kringen veel gemaakte denkfout. Als geloofsartikel of doctrine dient het in belangrijke mate de drang van het boeddhisme zijn stichter en daarmee zichzelf onderscheidend vermogen toe te kennen ten koste van ‘concurrenten’. Wat Gautama zelf onderwees zullen we bij gebrek aan betrouwbare bronnen daarover naar alle waarschijnlijkheid nooit meer met voldoende zekerheid te weten komen.
Ujukarin zegt
Dank voor je bijdrage, Jules. Historische korrektheid c.q. direkte microfoonweergave van de Boeddha’s woorden zijn inderdaad nooit te bewijzen. Maar daarmee alles wat later toegevoegd/verdraaid zou KUNNEN zijn terzijde schuiven? Lijkt me redelijk heilloos.
Bepalend voor Dharma lijkt me een consistente set leerredes die ons écht helpen vooruit te komen tot een beter, compassierijk, mens. En enig geloof in iets in mezelf dat
“persoonlijk, immaterieel, bewust, niet aan wijzigingen onderhevig, gelukzalig en soeverein” zou zijn vind ik echt _niet_ passen in die consistente set leerredes, maar misschien mis ik iets in je betoog?
With folded palms,
Jules Prast zegt
Als je de Pali Canon tot richtsnoer wilt verheffen dan is consistentie nou precies niet waarop je je kunt beroepen. Gautama ontpopt zich daarin als een pragmaticus die in zijn lange periode als leraar op verschillende momenten uiteenlopende dingen zei. Hij waarschuwde voor valse identificatie maar hoedde zich wel voor het doen van (metafysische) uitspraken over het al dan niet bestaan van een zelf. De behoefte aan het systematiseren van een leer begint op het moment dat het boeddhisme zich gaat splitsen in scholen. Dan wordt anatman zoiets als het najagen van de kwadratuur van de cirkel. Zou het voorbeeld van de Boeddha navolgen ook iets anders kunnen betekenen dan ons conformeren aan een leer die wij zelf construeren? Je kunt je afvragen of mensen wezenlijk anders in het leven staan die wel in atman geloven. Het gaat niet om het geloof maar om de identificatie.
Ujukarin zegt
Hangt er allemaal van af hoe je de Pali Canon interpreteert, Jules. In mijn perceptie volgt ie niet alleen de Boeddha’s uitspraak in de trant van “Mijn hele leer ademt slechts één geur uit, de geur van Bevrijding” maar volgt ie ook nadrukkelijk een hele set onderling consistente principes. Met in hun kern Afhankelijk Onstaan. Principes die vervolgens toegepast op individuele omstandigheden/gevallen uiteenlopende resultaten geven ja, de één krijgt pakweg advies om celibatair te gaan leven en de ander om nog beter voor haar/zijn gezin te gaan zorgen inplaats van dit te ontvluchten.
En ja, als je je leven baseert op een fundamenteel foutief concept zoals een permanent Zelf dan ga je vroeger of later het verschil merken met in het leven staan op basis van het juiste concept. Hetgeen overigens niet zegt dat iedereen met een theïstische religie dat zou doen, in de praktijk zijn er grote verschillen tussen diverse boeddhisten net als tussen diverse theïsten en het kan zijn dat ik me qua gedrag meer verwant voel met theïst XYZ dan met boeddhist ABC. Maar met ABC kan ik dan de dialoog aan wat hij/zij allemaal verkeerd begrepen zou kunnen hebben van de Dharma ;-)
With folded palms,
Eddy zegt
Mooi stuk! Ik heb alleen een probleem met de zin en geen handeling doen die anderen schaadt.
Deze handeling is theoretisch in de echte wereld schaden alle handelingen het universum. het is een kwestie van perspectief.
Handel hoe je denk te moeten handelen, voor het te laat is en je niet meer kan. Wacht niet totdat je de “perfecte handeling” denk te weten.
Ujukarin zegt
Mee eens Eddy, de _intentie_ moet in ieder geval zijn om anderen niet danwel zo min mogelijk te schaden. Maar alles wat jij (om in leven te blijven) ‘neemt’ is in principe in staat om een ander stuk universum te schaden, ’t is niet anders…
With folded palms,
Jules Prast zegt
Denken in termen van een ‘fundamenteel foutief concept’ opent de deur naar onverdraagzaam boeddhisme en is strijdig met het voorwaardelijk ontstaan. De leer is secundair aan het leven.
Barbara Steadfast Dharma de Zoete zegt
Dat zeg jij een stuk beter dan ik het zelfs maar kan bedenken :)
Hear hear.
Eddy zegt
dat perfectie bestaat en dat mensen daarnaar streven brengt ook niet veel compassie in de wereld.
Je weet nooit wat de resultaten van je handelen zijn.
Eddy zegt
Sorry reageer op de dingen die ik denk te lezen negeer bovenstaande van mij maar
Ujukarin zegt
Wel, om de bal dan terug te kaatsen naar Jules:
De Boeddha was zeer duidelijk in het labelen van een aantal gedachten in het toenmalige India als Miccha Ditthi oftewel Wrong Views, ik vertaal dat als fundamenteel fout concept. In Mahayana en Vajrayana kom je dit soort termen ook genoeg tegen, kijk maar naar Tsongkapa en Padmasambhava en een aantal Zenmeesters.
En natuurlijk, elke weergave van Dharma in taal is onderhavig aan de beperkingen van taal maar dat wil nog niet zeggen dat de Dharma zelf strijdig zou zijn met de wet van voorwaardelijk ontstaan! En nog minder dat ie dan onverdraagzaam zou zijn, de Boeddha was buitengewoon tolerant naar alle andere stromingen in India zoals Jains en Brahmanisten maar ook buitengewoon duidelijk dat ze z.i. het bij het verkeerde eind hadden en niet naar Verlichting leidden. Een Dharma-interpretatie die duidelijke keuzen maakt en een aantal bijvoorbeeld New Age-zienswijzen wegzet als Micha Ditthi is m.i. verre te prefereren boven een Dharma-interpretatie die geen keuzen durft te maken.
En je andere punt: als ‘leven’ hoger zou zijn dan deze gedachten van Boeddha dan laat ik me graag verbazen wat dat dan wel zou inhouden…
With folded palms,
Jules Prast zegt
De Pali Canon is zelf een interpretatie. Wij hebben geen enkel houvast. Onze enige keuze is ons hier in onze spirituele ontwikkeling rekenschap van te geven. De Boeddha had dit boeddhisme echt niet zo gewild. Bij anatman zou hij zich in zijn spreekwoordelijke graf omdraaien. Het maakt niets uit of iemand in God gelooft of in reïncarnatie. In de openheid van de leegte ontmoeten we elkaar. In die openheid bestaat geen foutief concept. Zelfs boeddhisme lost erin op. Anatman en andere doctrines van welk soort stroming dan ook zijn theaterstukjes die worden opgevoerd voor de Bühne.
Ujukarin zegt
Ziedaar levensgroot onze verschillende inzichten, verdere diskussie op dit moment zinloos :-(
With folded palms,
Menno Prins zegt
Ik heb nog nooit de zin van discussie ingezien. Discussie is een woordenstrijd, met uit de aard der zaak een winnaar en een verliezer. Dat de winnaar het gelijk aan zijn zijde heeft is echter geen wet, net zo min als dat de verliezer ongelijk heeft omdat hij verliest. Als jullie nu eens samen proberen een opbouwende dialoog te voeren… wie weet komt er iets moois uit. Zou zomaar kunnen.
Nic zegt
Is dit niet mooi genoeg dan ?
Joost zegt
Het maakt niks uit of iemand in God of reincarnatie gelooft.
Daar gaan we weer,wie of wat is God , mr Prast. Of kent u het ook.
robq zegt
Gefeliciteerd Ujukarin, het lijkt misschien gemakkelijk maar jij brengt hier overzichtelijk heel veel krachtig en bondig samen. Alle antwoorden zijn ook nuttig tenzij voor diegenen die denken dat er zoiets als absoluut juiste waarheden bestaat.
Dank u.