Op het pad van de Boeddha in de westerse samenleving

Het ”pad van de Boeddha” leidt tot bevrijding van egocentrisme en de daarmee samenhangende begeerte, afkeer en verwarring. Het boeddhisme als filosofie of religie, is een nominaal begrip dat vele scholen en stromingen omvat, met een verscheidenheid aan leerstellingen, rituelen, symbolen, relikwieën en beelden. Het geloof in karma en reïncarnatie komt, vooral in het oosten, nog veel voor.

Over wie boeddhisten zijn, kan gezegd worden dat dat mensen zijn die zich in hun denken geloven en handelen beroepen op de uitspraken en gedragingen die toegeschreven worden aan de Boeddha.

Mede door het gemak waarmee het boeddhisme zich aanpast en aangepast heeft aan diverse culturen, heeft het vele verschijningsvormen. Zo bestaat er een groot verschil tussen, globaal gesproken, het oosterse boeddhisme en de overwegend mentaal-psychologische westerse variant, waarin aan meditatie een grote rol wordt toegekend. (1)

De spirituele reis die in het volgende deel beschreven wordt bestaat uit de bestudering van de   ‘Dharma’ (Leer), met name van het Mahayana- en Mahamoedra-boeddhisme,  de beoefening van contemplatie en meditatie gedurende een lange periode.  Ieder spiritueel pad dat men volgt, vindt plaats binnen een samenleving met specifieke maatschappelijke verhoudingen en dominante waarden. De sociale en culturele factoren zijn van grote invloed op de wijze waarop de boeddhistische leer begrepen, ervaren en in praktijk gebracht kan worden.

De vraag die gesteld kan worden is: Hebben de sociale en culturele factoren van de westerse samenleving een bevorderende of belemmerende invloed op het volgen van het ”pad van de Boeddha ?”

Kenmerken van de westerse samenleving

In de liberaal-democratische maatschappij met een neoliberale economische structuur, vrije markt ideologie en een hedonistische cultuur, staan economische groei en het streven naar winst centraal. In deze vorm van economie, waarin de mens voornamelijk als consument wordt gezien, speelt reclame een onontbeerlijke en overheersende rol. Men kan die, net zoals ik,    ervaren als ‘reclame-terreur’.  Het voortdurend propageren van nieuwe producten leidt tot een steeds grotere consumptiebehoefte. De massa en sociale media spelen hierbij op manipulatieve wijze in op begeerte en hebzucht van mensen, vaak leidend tot verslavend gedrag, zoals het gebruik van de smartphone.

De talloze media vragen steeds meer aandacht van het individu, veelal ten koste van het concentratievermogen. Aandacht is een te exploiteren product geworden.” Niet “tijd is geld”  maar “aandacht is geld ”((7).  Ook beperken de sociale media in ernstige mate de mogelijkheid ‘alleen’ te kunnen zijn voor stilte en bezinning, voorwaarden om een spiritueel leven te kunnen leiden. Door de alomtegenwoordige, digitale ‘connectedness’, de vrijwel constante virtuele aanwezigheid van de ‘ander’, wordt de beleving van de eigen innerlijke wereld, ‘the sanctionary’ zoals Shoshana Zuboff die omschrijft, ernstig bedreigd. (2)

Het voortdurend online zijn gaat veelal ten koste van persoonlijke contacten en daarmee ten koste van de ontwikkeling van empathie, een voorwaarde voor compassie. Niet alleen beperken de vele sociale media de mogelijkheid van spirituele beoefening, maar ook de wijze waarop deze worden gebruikt of misbruikt. Het gebruik van de smartphone leidt, vooral bij jongeren, tot verslaving en mentale schade zoals negatief zelfbeeld, eenzaamheid en depressiviteit, aangetoond in vele wetenschappelijke onderzoeken. (3)

De ”BigTech-” bedrijven, Facebook, Google e.a. sturen uit winstoverwegingen talloze, vaak provocerende berichten, waar of onwaar, de wereld in. Deze worden zodanig gepresenteerd dat gebruikers zo lang mogelijk online blijven, om zodoende een maximum aan data te vergaren, die weer verkocht kunnen worden aan reclamebedrijven.

Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat gebruikers langer online blijven als ze beelden en berichten met een sterk negatieve lading te zien krijgen die inspelen op angst haat en wrok. Deze media geven een verwrongen en vertekend beeld van de wereld en beïnvloeden op negatieve wijze de gedachten, voorstellingen, ideeën en emoties van mensen en daarmee de beleving van de werkelijkheid. Een samenleving met media die op dergelijke wijze inspelen op begeerte, negatieve emoties en cognities van mensen maakt het zeer moeilijk om het pad van de Boeddha te volgen. Men kan zich zelfs ernstig afvragen of de, op het innerlijk gerichte, transformatieve vormen van spiritualiteit bestand zullen zijn en blijven tegen de vele vormen van digitalisering.

Wel valt op dat in de westerse maatschappij de beoefening van  “Shamatha of Mindfulness,”  die op het boeddhistische pad een voorbereiding is op de ”Vipasshyana of “Inzicht meditatie”, op veel gebieden wordt gepropageerd. Ter verhoging van het welbevinden en vermindering van stress en angstgevoelens, beoefenen individuen meditatie , zowel in groepsverband als via apps. Naar de mogelijk positieve en blijvende effecten op de aandacht en concentratie wordt veel onderzoek gedaan. (4) Echter, op de wetenschappelijke kwaliteit van deze onderzoeken is veel kritiek. Ook is gebleken dat ”mindfulness” niet voor iedereen geschikt is en negatieve bijwerkingen kan hebben. (5) Vooral in de USA wordt ”mindfulness” ook veel toegepast bij de overheid (onderwijs ,defensie) en in het bedrijfsleven, als middel ter verhoging van de productiviteit en vermindering van stress. Door de wijze van opzet en aanpak wordt ze wel ”Mc Mindfulness” genoemd en gezien als smeerolie van de neoliberale samenleving. Het MBSR (Mindfulness Based Stress Reduction)- instituut is een miljarden industrie geworden. (6)

Tenslotte, in deze individualistische samenleving  waarin begripsmatig denken een grote rol speelt, is de spirituele weg om te komen tot een ”egoloos ” en ”non-conceptuele” werkelijkheidsbeleving zeer moeilijk.

Overigens lijkt  Bhutan mij een betere opstapplaats. Over mijn lange en fascinerende spirituele reis hoop ik in het volgende artikel ‘Van bewustzijn naar gewaarzijn’ te schrijven.