• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Veertiende jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • Andre Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Jana Verboom
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten – alle links
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
    • Redactiestatuut van het Boeddhistisch Dagblad
    • Redactieformule van het Boeddhistisch Dagblad
  • Privacy

Home » Achtergronden » Abhidhamma; boeddhistische filosofie/psychologie

Abhidhamma; boeddhistische filosofie/psychologie

24 juli 2022 door Hans Gijsen

Oorsprong en plaats in de Pali-canon

De woorden van de Boeddha zijn na zijn heengaan in parinibanna (ongeveer 400 v.Chr.) eerst enkele eeuwen mondeling overgeleverd en rond 100 v.Chr. schriftelijk vastgelegd in wat we de sutta’s noemen. Sutta wil zoveel zeggen als draadje. Alle sutta’s samen vormen het weefwerk van de Dhamma, de complete leer van de Boeddha. De sutta’s zijn opgetekend in het Pali. Daarom spreken we van de Pali-canon. Naast de sutta’s zijn ook de leefregels voor monniken en nonnen (de Vinaya) mondeling overgedragen en vastgelegd.

Tijdens de mondelinge overdracht zijn er drie momenten geweest waarin de monniken met elkaar de sutta’s en de Vinaya gereciteerd hebben. Uit de sutta’s is gaandeweg de Abhidhamma uitgekristalliseerd. Vinaya, sutta’s en Abhidhamma vormen samen de Tipitaka, de drie manden van het boeddhisme. Er is sprake van manden omdat ze op palmbladeren vastgelegd werden en die werden op hun beurt weer in manden bewaard. Palmbladeren hebben een beperkte levensduur, zodoende werd het steeds op nieuwe bladeren gezet. De eerst gevonden bladeren die we nu in bezit hebben dateren uit de 18e eeuw.

De structuur van de teksten komt op ons nu wel eens vreemd voor. Dat komt door de oorspronkelijk mondelinge overdracht, waarbij herhalingen en metrum gebaseerd op de adem een belangrijke rol spelen. Ook het onthouden van de teksten gaat dan gemakkelijker.

Door die mondelinge overdracht in bepaalde structuren, het op schrift stellen na enkele eeuwen en het kopiëren van teksten van palmblad naar palmblad kunnen allerlei vervormingen en toevoegingen van de oorspronkelijke woorden van de Boeddha hebben plaatsgevonden. Dat geldt zeker voor de Abhidhamma, die pas veel later tot stand is gekomen dan de sutta’s en Vinaya.

Er zijn wel enkele sutta’s waarin er een aanzet is gegeven tot de Abhidhamma, zoals in de verzameling van lange leerredes, het Singiti Sutta (De gezamenlijke recitatie der leringen) en het Dasuttara Sutta (De leerrede van de groeiende groepen van tien). Het is echter mogelijk dat die sutta’s op een later tijdstip aan de canon toegevoegd zijn.

En dan is er nog de sprookjesachtige versie waarin de Boeddha tijdens zijn leven de Abhidhamma uiteengezet gezet zou hebben aan de deva’s in de godenwereld en daarna aan Sariputta, een van zijn directe discipelen.

Wat is de Abhidhamma?

Abhidhamma is een theoretisch kader waarin vanuit de Dhamma zoals die te vinden is in de sutta’s een uiteenzetting gegeven wordt hoe onze geest werkt, welke mentale factoren werkzaam zijn, of ze heilzaam of onheilzaam zijn en hoe ze ontwikkeld kunnen worden naar totale bevrijding van de geest. Op een analytische manier worden de mentale factoren benoemd, veelal in rijtjes en opsommingen. Vanuit de praktijk van vipassanameditatie kennen we onder andere de 4 satipatthana’s, de 3 karakteristieken (dukkha, anicca, anatta), de 4 edele waarheden, 5 hindernissen, 5 aggregaten, heilzame en onheilzame factoren. Heilzame factoren zijn bijvoorbeeld: mindfulness, energie, concentratie. Onheilzame factoren zijn bijvoorbeeld: onwetendheid, verlangen, haat. Voor degenen die meer samatha-meditatie beoefenen zijn er de 4 rupa-jhana’s en de 4 arupa-jhana’s, dit zijn steeds diepere vormen van mentale absorpties.

De Abhidhamma bevat ook het uiteindelijke doel van de Dhamma: het ontwaken van de geest op 4 niveaus: sotapanna (stroombetreder); skadagami (iemand die nog éénmaal terugkeert); anagami (iemand die niet meer terugkeert) en arahat (volledig ontwaakt).

Alle rijtjes en indelingen uit de Abhidhamma zijn terug te vinden in de sutta’s. In de sutta’s worden er concrete situaties omschreven en persoonlijke adviezen om de Dhamma om te zetten in de directe praktische ervaring. De Abhidhamma vormt een conceptueel kader dat herkenbaar, ervaarbaar kan zijn in je meditatiebeoefening. Het is in hoge mate analytisch en bovenal subjectief. Het kan alleen maar in de directe persoonlijke ervaring herkend worden. Let op: uitsluitend een intellectuele benadering van de Abhidhamma zal niet leiden tot ultieme bevrijding.

Bewustzijn: ceta’s en cetasika’s

De Boeddha wijst ons er vooral op dat bewustzijn niet één ding is, één staat van zijn. Nee, ‘bewustzijn’ is een dynamisch spel van komende en gaande bewustzijnspakketjes, de zogenaamde ceta’s in Pali. Elk bewustzijnspakketje kent drie fasen: ontstaan, er zijn en weer verdwijnen. Ze kunnen elkaar oproepen en veroorzaken, zijn krachtiger of minder krachtig en hebben een zeer korte levensduur (fractie van een seconde). Dit proces en de richting waarin het beweegt, vatten we samen onder het begrip karma.

Ieder bewustzijnspakketje wordt vergezeld door ‘hulpjes’, mentale factoren die dat pakketje ondersteunen, de zogenaamde cetasika’s.  Ze hebben dezelfde levensduur.

Als je in dit deel van de Abhidhamma duikt dan kan het je gaan duizelen. Gelukkig blijft de positieve boodschap van de Dhamma overeind: het is mogelijk om je geest te ontwikkelen in een heilzame richting en uiteindelijk om totale bevrijding te bereiken. Nirvana, volledig ontwaken, is ook een onderdeel van de Abhidhamma.

Hulp of hindernis voor meditatiebeoefening?

Abhidhamma kan een hulpmiddel zijn doordat het de aandacht richt op de mentale processen en factoren die zich in ons brein – bewust of onbewust – voltrekken. En hoe de geest beschikt over ‘gereedschap’ om het goede te doen en uiteindelijk totale bevrijding, volledig ontwaken, te realiseren. Het kan echter ook een hindernis zijn omdat je factoren in je beoefening meent te herkennen die je in je beoefening projecteert vanuit je intellectuele kennis van de ‘rijtjes’.

Meer informatie over de historie en inhoud van de Abhidhamma is o.a. hier te vinden:
* Frits Koster, Het web van wijsheid; Inleiding tot de Abhidhamma, uitgeverij Asoka;
* Bhikkhu Bodhi, Compendium van de Abhidhamma, uitgeverij Asoka;
* Bhikkhu Bodhi, op You Tube, inleiding in de Abhidhamma (in het Engels);
* Nina van Gorkom, Abhidhamma in het dagelijks leven, uitgeverij Asoka;
* https://www.cs.ru.nl/~henk/AbhidhammaHB16jan2010.pdf
Deze tekst van Hans Gijsen verscheen eerder in het meinummer van SIMsara. Een uitgave van de SIM, de Stichting Inzichts Meditatie https:/simsara.nl. Foto Anne Veen.

 

Categorie: Achtergronden, Boeddhisme, Pali-Canon Tags: abhidhamma, Dasuttara Sutta, dhamma, leefregels, palmblad, Sariputta, SimSara, Singiti Sutta, sutta, Vinaya, vipassanameditatie

Lees ook:

  1. Ik keur alles af…
  2. ‘Gezondheid is het hoogste goed, nirvana het hoogste geluk’
  3. Guy – Dhamma en de Boeddha’s
  4. Guy – Harmonie in de Sangha

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Primaire Sidebar

Door:

Hans Gijsen

is psycholoog, zangpedagoog en voorzitter van de SIM. 
Alle artikelen »

Agenda

  • Agenda
  • Geef je activiteit door

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

  • 10 februari 2025
    Zen Spirit studiegroep 'Het verborgen licht'-vanaf 10 februari 2025
  • 2 mei 2025
    Phowa Studieweek
  • 9 mei 2025
    Seminar Tenzin Wangyal Rinpoche
  • 12 mei 2025
    Maandagochtend meditatie in Amsterdam-West
  • 13 mei 2025
    Verdiepingsbijeenkomst Hand in hand met de Boeddha
  • 13 mei 2025
    Dinsdagavond op even weken samen mediteren in Almere Buiten
  • 13 mei 2025
    Oude boeddhistische inzichten voor geslaagde moderne relaties
  • 13 mei 2025
    Oude boeddhistische inzichten voor geslaagde moderne relaties
  • bekijk de agenda
  • De werkplaats

    De werkplaats.

    Boeddhistische kunstenaars

    Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
    lees meer »

    Pakhuis van Verlangen

    In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

    Weet jij wat een anker is? Test jezelf!

    Hans van Dam - 2 mei 2025

    Deel 3 van een 5-delig dwaalgesprek over de mystieke roos.

    ‘Het leven zelf is zazen’

    Wim Schrever - 28 april 2025

    De grote tragedie hier in het Westen is dat we onze eigen spirituele traditie zo snel hebben opgegeven en met het badwater -de religie- ook het kind -de spiritualiteit- hebben weggegooid. Terwijl een mens fundamenteel nood heeft aan spiritualiteit, aan zingeving.

    Geschiedenis als wapen deel 1

    Kees Moerbeek - 20 april 2025

    President Vladimir Poetin zei in 2014: ‘Onze collectieve herinnering bepaalt onze cultuur, onze geschiedenis en onze tegenwoordige tijd. En onze toekomst zal worden gevormd aan de hand van onze historische ervaring.’ Hij is het zelf die actief deze herinnering en ervaringen vorm geeft en propageert. Ivo van de Wijdeven schrijft dat in de Sovjettijd er nog werd gegrapt dat het land een zekere toekomst had, maar een onvoorspelbaar verleden. Onder Poetin is Ruslands geschiedenis als in beton gegoten. Er is maar één historische waarheid en deze is verankerd in de grondwet en de Nationale Veiligheidsstrategie.

    Jaloerse goden te slim af – de geschiedenis de baas…?

    gastauteur - 13 april 2025

    Hongersnood in een hermetisch afgesloten kuststrook die onwillekeurig aan de vernietigingskampen van weleer doet denken, besmet met meer dan een zweem van genocide… Regeert Adolf Hitler over zijn graf heen? Want bestaat Israël niet bij diens gratie? Zou zonder die bittere nazi-erfenis Palestina als land van drie monotheïstische religies niet nog gewoon zo heten? Is de grond er niet vervloekt, juist door godsdiensten die, gevoed vanuit één fictieve bron, vervolgens als protestbeweging steeds in chronologische volgorde aan haar voorgangster ontspruiten, waarmee de kiem voor een eeuwigdurende vete om de absolute waarheid is gelegd? En claimt niet elk van deze broeder- of zusterstromingen dat stuk met hun aller bloed doordrenkte aarde, aanvankelijk voor Abrahams JHWH, vervolgens voor Jezus’ Vader en ten slotte voor Allah – drie godheden die, in verbitterde onderlinge jaloezie verwikkeld, strijden niet alleen om religieuze hegemonie, maar ook om de profane en politieke macht?

    Wat is quiëtisme?

    Hans van Dam - 27 maart 2025

    Over het stillen van de wil.

    Meer onder 'pakhuis van verlangen'

    Footer

    Boeddhistisch Dagblad

    over ons

    Recente berichten

    • Het jaar 2025 – dag 129 – vrede en alle goeds
    • De dood van de paus
    • Seks: Joodse posities in Joods Museum Amsterdam
    • Paus Leo XIV – ‘help ook elkaar om bruggen te bouwen – met dialoog, met ontmoeting’
    • Aardbeving van magnitude 3,7 schokt Tibet

    Reageren

    We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

    Over het BD

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
    Lees ons colofon.

    Zie ook

    • Contact
    • Over ons
    • Columns
    • Reageren op de krantensite

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.