Zeshin – meditatie op een stoel

Een paar maanden geleden kreeg ik het verzoek om een teisho en een lezing te komen geven bij een zengroep. Er werd begonnen met meditatie. Een aantal deelnemers zat op een stoel omdat zij niet in staat waren om met gekruiste benen te zitten. Na afloop werd mij gevraagd waarom er bij het boeddhistisch centrum Suiren-Ji in Bemmel niet toegestaan wordt om op stoelen te zitten. Omdat de groep erg gemotiveerd was, heb ik getwijfeld en ook een soort oplossing verzonnen om meditatie op een stoel te introduceren binnen Suiren-Ji. Maar na beraad is de stemming geëindigd in 1 stem voor en 2 stemmen tegen.

De vraag vanuit de zengroep was: ‘Waarom mag er bij Suiren-Ji niet op een stoel gezeten worden?’ Ik kan natuurlijk zeggen: ‘Zo heb ik het geleerd’. Maar dat doet natuurlijk niets af aan de tragedie van het buitensluiten van hen die niet met gekruiste benen kunnen zitten. Je zou kunnen zeggen: zenboeddhisme gaat toch over de eenheid van alle bestaan, hoe kun je dan mensen buitensluiten?

Ik kan van alles aandragen om te verklaren waarom meditatie op een stoel geen zenmeditatie is. Bijvoorbeeld: op een stoel is progressie in zenmeditatie niet mogelijk omdat de lichaamshouding grote invloed heeft op het verloop en de kwaliteit van het mediteren. Daar zet u uw mening dan weer tegenover. Ik zou een boek kunnen schrijven om u te overtuigen, maar dat zou niet meer dan een verklaring zijn waarom meditatie op een stoel minder werkzaam is. Ik kan u mijn ervaring niet geven.

Mijn leraar in Japan spoorde ons aan om je ware aard te omarmen, wat binnen de zen traditie ‘kensho’ wordt genoemd. Hij vulde dit aan met: ‘Nu op dit moment heb je daar de kans en mogelijkheden voor. Denk niet: vandaag heb ik mijn dag niet. Voor je het weet verdwijnen je lichamelijke condities om te kunnen mediteren. Nu heb je de kans. Ga ervoor, doe wat ik je opgedragen heb, werp je met hart en ziel op je oefening. Als je als oefening je ademhaling telt, stort je dan met hart en ziel op het tellen van je ademhaling. Laat er niets tussen komen. De gedachte aan pijn in je benen is de werkelijke pijn in je benen. Laat het los, schuif het opzij. Gedachten zijn niet van jou; ze komen en gaan als wolken aan een heldere hemel. Voor je het weet ben je niet meer in staat om te mediteren. Je lichamelijke vermogens nemen af, je geestelijke vermogens nemen af. Helderheid van geest is niet blijvend.’

Maar wat wordt er bij Suiren-Ji dan gedoceerd? En hoe zit het met karuna, mededogen, dat het zenboeddhisme zo hoog in het vaandel heeft?

Bij Suiren-Ji wordt zazen gedoceerd zoals dat door Dainichi Nonin, grondlegger van de Daruma-shu, is overgedragen. Zazen is niet hetzelfde als zenmeditatie, dat in het westen vaak wordt aangeprezen voor het bereiken van een gemoedstoestand.

Nonin benadrukte dat de basis van zazen een holistische lichaamshouding is, en geen gemoedstoestand. Nonin gebruikte de taoïstische uitdrukking ‘zitten als een berg en stromen als een rivier’ om dit te benadrukken.

Waarom de houding voor Nonin zo belangrijk was, is de eenheid van lichaam en geest. Voor hem was de lotuspositie zazen de houding die Shakyamuni Boeddha ons heeft overgedragen.

Nonin zei: ‘Zazen is eenheid.’ Een dualistische benadering vanuit de geest terwijl het lichaam iets anders doet is geen zazen. Het aanleren van zazen is oefenen om lichaam en geest in balans te brengen zodat lichaam en geest samensmelten en je kunt zeggen: ‘Lichaam en geest zijn afgevallen’.

Wij beginnen in onze beginnerstraining met het zitten op een kussentje met gekruiste benen en met het tellen van je ademhaling. Dit is de methode om comfortabel te leren zitten, wat soms wel tot een jaar in beslag kan nemen. Als je uiteindelijk je knieën op de grond krijgt, heeft er ook een belangrijke verandering in je geest plaats gehad. Dit is geen doel op zich; er is nog steeds onderscheid tussen lichaam en geest. Het tellen is niet meer dan een hulpmiddel. Het lichaam zit en de geest telt, het is nog steeds dualistisch.

Nonin zei: ‘Zazen is een absoluut niets doen.’

Meditatie die iets beoogt maakt onderscheid tussen lichaam en geest en kan hoogstens als voorbereiding op zazen gezien worden. De meeste meditatie richt zich op spiritualiteit, maar waar moet je je op richten als het lichaam ontbreekt?

Wij beschouwen gevoelens, ervaringen, percepties, visualisaties en intenties als doel en vormen hierop een zelfbeeld. Dit is een illusionair, incompleet, zelfbeeld. Het lichaam heeft grote invloed op je zelfbeeld. Daarin spelen je organen, houding en positie een grote rol. Ga maar eens een week in een rolstoel zitten. Je houding zorgt ervoor dat je als invalide bejegend wordt, waardoor je zelfbeeld flink verandert.

Met zitten in de juiste houding verdiep je je meditatie eindeloos. Ik kreeg in Japan van een medebroeder het boekje Shikantaza van Sawaki Kodo Roshi. De schrijver legt hierin uit hoe je zazen beoefent.

Het begint met:

1. Leg een meditatiemat tegenover een muur en leg daar een meditatiekussen op.
2. Laat de basis van je wervelkolom rusten op het midden van je meditatiekussen.
3. Leg je rechtervoet op je linkerdij en je linkervoet op je rechterdij.
4. (Halve lotus) leg alleen je linkervoet op je rechterdij.
5. Vorm een gelijkzijdige driehoek met je knieën en de basis van je wervelkolom.

Zo gaat hij 38 pagina’s lang door over hoe je lichamelijke houding moet zijn. Daarna begint hij met het hoofdstuk ‘Over de ademhaling tijdens zazen’: Bij zazen is het van het grootste belang om in de juiste houding te zitten. Reguleer dan de ademhaling en kalmeer.

Zou ik uit mededogen zazen op een stoel moeten toestaan?

Het is mij ooit verweten.

In de lezing die ik gaf zei ik: ‘Zazen gaat over ontwaken tot eenheid, eenheid is mededogen. Als je mededogen in goed en slecht verdeelt…’ De bodhisattvagelofte begint met: Ik beloof alle levende wezens te redden. Ik zou daar aan toe willen voegen: ‘Zonder onderscheid’.

Stroom als een rivier.