Kerst overdacht – Een spel van betekenis

Kerstmis is wereldwijd het meest bekende religieuze feest. Maar wat betekent het eigenlijk? Het feest is in de loop van de tijd flink van karakter veranderd. Wie nu Kerst viert, speelt met een uitgebreid repertoire aan betekenissen dat in de loop van twintig eeuwen gegroeid is.

Het oerverhaal vertelt over de geboorte van Jezus van Nazareth. Daarin worden de grondbetekenissen aangereikt. Maar daar begint de variatie al. De evangelisten Marcus en Johannes schrijven van begin tot eind over Jezus, maar een geboorteverhaal hebben ze niet. Daarvoor moeten we bij Mattheüs en Lucas zijn.

Mattheüs vertelt vrij uitvoerig over Jozefs reactie op de onverwachte zwangerschap van partner Maria, om daarna, bijna tussen de regels door en zonder verdere details, te vermelden dat Jezus wordt geboren. Wel rapporteert hij, als enige, over de ‘magiërs’ uit het Oosten en de vlucht naar Egypte. Over die magiërs zelf deelt Mattheüs nauwelijks iets mee. Pas in later tijd hebben ze namen, leeftijd en ras gekregen.

Ook de beperktheid van Lucas’ mededelingen is in de loop der eeuwen ruimschoots gecompenseerd. Hij zegt bijvoorbeeld weinig meer dan dat er voor Jozef en Maria geen plaats was in een nachtverblijf en dat Maria daarom haar eerstgeborene in een voederbak legde. Hij is de enige die het verhaal van de herders heeft. In de loop van de tijd is ook deze versie van het verhaal met veel fantasie aangevuld. Daar hebben we een grote hoeveelheid kunstwerken aan te danken. En natuurlijk de gewoonte van de kerststallen.

Vanaf het begin wordt dus duidelijk dat er alleen fragmenten en deelverhalen zijn. Er is vermoedelijk ook het een en ander verdwenen. De geschriften van Mattheüs en Lucas zijn bovendien pas geruime tijd na de gebeurtenissen ontstaan. Jezus was al minstens dertig jaar dood eer de geschiedenis van zijn leven en dood op schrift werd gezet. Voordien zijn de verhalen mondeling doorgegeven, aangevuld, versimpeld, veranderd en gestileerd.

In het vertellen van de geboorteverhalen spelen vertelcodes mee. Mattheüs schrijft bijvoorbeeld voor joodse lezers en haalt zijn gelijk door vier keer in één hoofdstuk te benadrukken dat zo in vervulling ging wat gezegd was door de profeten. Een andere vertelcode is dat aan iemand die zich ontpopt als een religieus leider een speciale geboorte toegedacht wordt, of die nu zo heeft plaats gevonden of niet. Het verhaal moet duidelijk maken dat een bijzonder iemand ter wereld kwam. Die boodschap bepaalt de stijlvorm. De verhalen rond Jezus’ geboorte illustreren dat.

Ter vergelijking: Net als Jezus is Boeddha volgens de verhalen niet thuis geboren. Zijn moeder was onderweg naar haar ouderlijk paleis om daar te bevallen. Toen ze even uitrustte in een tuin, werd haar zoon geboren. Van Mohammed wordt gezegd dat op het moment van zijn verwekking er tussen de ogen van zijn vader een wit licht scheen.

Tot de vertelcodes behoort ook een spel met omkeringen. Zo lijkt de nadruk te liggen op de weerloosheid van Jezus: ‘o kindeke klein, o kindeke teer’. Het verhaal van de kindermoord te Bethlehem maakt die kwetsbare positie nog eens extra duidelijk. Ook wordt dat aangegeven door de vlucht naar Egypte – sinds Exodus verbonden met de uittocht uit slavernij, maar nu biedt het Jezus asiel. Dat Herodes bang is voor een concurrerende vorst, betekent juist een ontkenning van de weerloosheid, want kennelijk gaat het om iemand die ooit koning zal worden. Als Herodes dood is, ontvangt Jozef per droom de instructie terug te keren. De asielzoeker overleeft, terwijl de heerser dood is. Uiteindelijk blijkt Jezus een koning, maar wel rijdend op een ezel en kort daarna getooid met een doornenkroon. Deze weerloze vorst blijkt sterker te zijn dan de dood. Al met al een hele serie omkeringen.

Ook wat omkeringen betreft, kunnen we vergelijken. Prins Siddartha, de latere Boeddha, groeit volgens de verhalen in paleisarrest op. Op alle mogelijke manieren moet voorkomen worden dat hij weet zal krijgen van het menselijke lijden. Hetgeen mislukt. De omkering is hier dat het lijden een hoofdthema wordt in de leer van de Boeddha, overigens op een heel andere manier dan in het geval van Jezus. In de tijd dat Mohammed geboren wordt, overlijdt zijn vader, waardoor hij zonder diens bescherming aan het leven moet beginnen. Uiteindelijk moet hij naar Medina vluchten. De omkering komt als Mohammed met overmacht Mekka inneemt. Nog een asielzoeker die terugkeert.

Er is in de loop van de tijd nog veel meer aan het Kerstrepertoire toegevoegd. Een belangrijke bijdrage is geleverd door de dichters van Kerstliederen. Vaak klinkt daarin een theologie door die Jezus primair als verzoener en verlosser neerzet, alsof het Kerstkind al meteen aan zijn lijdensweg begint. De kwetsbaarheid van het kind wordt geprolongeerd tot de kruisdood van de volwassen Jezus.

Verder is het maar net wat de tekstdichter selecteert uit de vele mogelijkheden, of er zelf bij verzint. Dan blijkt dat Jezus ‘midden in de winternacht’ is geboren, nog wel in een ‘stille nacht’. Lukas zegt niet of de bevalling overdag dan wel ‘s nachts plaats vond, en vertelt ook niet in welk seizoen. Wel vertelt hij dat de herders ‘s nachts engelenbezoek kregen, toen zij in het veld bij hun kudde waren. Maar de engel zegt hun alleen dat ‘vandaag’ het kind geboren is. Toch overweegt in de traditie het beeld van een nachtelijk kraambezoek. De verwijzing naar de winter lijkt het resultaat van de koppeling van het geboortetijdstip aan de Germaanse zonnewende in december, eigenlijk dus rond de 22e. Vandaar ook het Kerstfeest als Lichtfeest. De symboliek past: Het licht overwint de duisternis. Kerstboom en kaarsen horen bij het zelfde setje aan toegevoegde betekenissen. Het perspectief is trouwens dat van het Noordelijk Halfrond.

En nu heb ik het nog niet eens gehad over de Kerstman. Of over de cadeautjes onder de Kerstboom, laat staan over de commercialisering van het feest. Ook de sociale kant van Kerstmis heb ik nog niet genoemd, het Kerstdiner van de familie, of ‘Komt allen tezamen’.

Is dit nu een kritiek op het Kerstfeest? Nee, ik gun iedereen zijn eigen versie. Maar misschien is het een idee om, als je nu zelf Kerst gaat vieren, het eigen repertoire aan Kerstbetekenissen te inventariseren. Ontdek je eigen Kerstspel en word je bewust van jouw versie van deze Kerstoverdenking! Èn van de ongebreidelde menselijke lust om aan van alles betekenis toe te kennen…