foodwatch start vandaag een actie tegen de ‘vrijbrief’ van de NVWA aan voedselfabrikanten om consumenten te misleiden. Het winkelschap ligt boordevol producten die consumenten op het verkeerde been zetten; fruitige drankjes met minder dan 1% fruit, volkoren producten vol bloem en gezonde claims op suikerrijke producten.
In de Europese wetgeving is vastgelegd dat misleiding van de consument verboden is en lidstaten hierop moeten toezien. Toch is het vaak nog onduidelijk waar de grens ligt tussen marketing en misleiding en bovendien wordt er in Nederland ook amper handhavend opgetreden. Symbolisch hiervoor is dat de NVWA letterlijk op haar website aangeeft: “Meldingen over misleiding neemt de NVWA niet direct in behandeling omdat er geen sprake is van risico’s voor de volksgezondheid.” Dat is een vrijbrief aan misleidende voedselfabrikanten. Én het is ook in strijd met het beleid van de overheid dat er juist op gericht is ‘de gezonde keus makkelijker’ te maken: meer volkoren, groente en fruit en minder junkfood. foodwatch vindt dit onacceptabel en is een e-mailactie gestart. Het kabinet moet de NVWA de opdracht én de middelen geven om misleiding rond voeding aan te gaan pakken. Hierover moeten concrete maatregelen worden genomen bij de evaluatie van het ‘Actieplan Etikettering’. Deze evaluatie staat voor aankomende januari gepland om aan de Tweede Kamer te sturen.
Amper handhaving
In Europa is het verboden consumenten te misleiden rond voedsel. Dit is vastgelegd in de zogenaamde Etiketteringsverordening (verordening (EG) nr.1169/2011), met name in artikel 7. In deze wet staat ook dat de lidstaten officiële controles moeten voeren om de verordening te handhaven (overweging 52). De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit, die deze controles zou moeten uitoefenen, stelt op haar website over misleidende productnamen: “De productnaam of de afbeelding op een verpakking of etiket hoeft niet exact overeen te komen met de inhoud van het product. Maar zowel de productnaam als een afbeelding moet zodanig gekozen zijn dat de consument niet wordt misleid. Zo zal een product met de benaming ‘zalmsalade’ ook daadwerkelijk zalm als ingrediënt moeten hebben.”
Tegelijkertijd stelt zij over de handhaving op deze regels: “Meldingen over misleiding neemt de NVWA niet direct in behandeling omdat er geen sprake is van risico’s voor de volksgezondheid.” foodwatch ziet de vele misleidende producten in het winkelschap als het resultaat van het jarenlang door de vingers zien van het gesjoemel met voedselverpakkingen. Fabrikanten denken er mee weg te komen. En doordat de NVWA zelfs openlijk aangeeft dat de kans klein is dat ze optreden, komen fabrikanten er ook in de praktijk mee weg.
Daarbij komt dat de wet onduidelijk is. Misleiding is wettelijk verboden, maar de grens tussen waar misleiding begint en wat nog marketing is, is voor de meeste vormen nooit duidelijk getrokken; Is een ‘volkorencracker’ met veel bloem toegestaan, of is een framboosdrank met minder dan 1% frambozensap en vooral appelsap toegestaan? En vanillevla zonder spikkeltje vanille is toch gewoon verboden maar toch liggen de schappen er mee vol? De wet is onduidelijk en de fabrikant maakt daar vrijwel ongestoord gebruik van.
Gebrekkige handhaving
Naast de NVWA is er geen andere organisatie die etiketteringsregels actief handhaaft. De Reclame Code Commissie (RCC) komt pas in actie na een klacht. Als ze die klacht als gegrond beschouwt, heeft ze geen sanctiemogelijkheden. De voedselfabrikant krijgt een advies en past de producent zijn uitingen niet aan, dan kan hij op een non-compliance lijst worden gezet op de RCC-website.
Gebrekkige handhaving moedigt voedselfabrikanten aan om het randje van de wet op te zoeken, of er zelfs overheen te gaan. Dit gebeurt zeker in de huidige situatie waar vaak niet duidelijk is waar precies de grens ligt tussen marketing en misleiding. Misleiding wordt zo wel erg aantrekkelijk gemaakt.
Zelfregulering faalt
Fabrikanten maken op grote schaal gebruik van deze ruimte: consumenten worden in het winkelschap vaak op het verkeerde been gezet. En dat is ook zeer ongezond. Immers, juist bij ongezonde producten is het aantrekkelijk voor marketeers om er een gezond imago op te plakken. Zo bleek uit onderzoek van foodwatch dat driekwart van de vitamineclaims juist op niet gezonde producten staat. Dat zou verboden worden maar de door de EU beloofde ‘voedingsprofielen’ die dit zouden moeten tegengaan, laten al jarenlang op zich wachten.
In volkorenproducten zit vaak veel bloem. Voor brood is dat expliciet in een Warenwetbesluit verboden maar voor andere producten als crackers en beschuit geldt alleen de algemene (vangnet) wetgeving die misleiding verbiedt. Dit leidt ertoe dat veel volkoren ontbijtkoeken, beschuit of crackers bomvol witte bloem zitten in plaats van het volkorenmeel die je als consument verwacht.
In 2016 kwam het kabinet met het actieplan etikettering van levensmiddelen, dat echter amper tot actie leidde. Minister Bruins van Medische Zorg heeft voor begin 2019 een evaluatie van dit actieplan toegezegd. Daarbij zal ook aandacht zijn voor de aanpak van misleidende etikettering, zo beloofde de minister. foodwatch wijst erop dat vrijwillige afspraken met de voedingsindustrie tot nu toe zeer bedroevende resultaten hebben opgeleverd. Zowel op het gebied van het gezonder maken van producten, het stoppen met kindermarketing als op het gebied van voedselveiligheid worden de gemaakte afspraken steevast onvoldoende nagekomen door het bedrijfsleven.
foodwatch eist daarom nu actie van de politiek. Minister Bruins van Medische Zorg en minister Schouten van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit zijn samen verantwoordelijk voor voedsel, en voor de NVWA. De e-mailactie roept consumenten op om de ministers te laten weten dat ze zich misleid voelen. De ministers moeten ervoor zorgen dat de NVWA de opdracht en de (financiële) middelen krijgt om misleiding rond voedsel effectief aan te pakken.
