‘Ritskes levensgevaarlijk bezig met advies aan bipolaire patienten’

De Nederlandse vereniging voor psychiatrie (NVvP) is ernstig bezorgd over het standpunt en advies van de Nederlandse zenleraar Rients Ritskes dat meditatie bipolaire patiënten kan helpen om te stoppen met medicatie. Hij deed die uitspraak in het najaarnummer 2015 van het magazine PLUSminus, een uitgave van de Vereniging voor Manisch Depressieven en Betrokkenen (VMDB). Het VMDB-bestuur en de hoofdredactie van het blad hebben inmiddels afstand genomen van de uitlatingen van Ritskes.

De Vlaamse psychiater en minfulnessleraar Edel Maex noemt een bipolaire stoornis een ernstige en potentieel levensbedreigende aandoening. ‘Mindfulness of meditatie zijn zeker niet de behandeling van een bipolaire stoornis. Eerst moet de depressieve of manische episode behandeld worden. De volgende stap is een stemmingsstabilisator. Sommige mensen denken dat ze kanker kunnen genezen met meditatie en andere blijkbaar bipolaire stoornissen. Ik vind dat levensgevaarlijk, in de meest letterlijke betekenis van het woord.’

De woordvoerder van de NVvP zegt het in algemene zin toe te juichen als psychiatrisch patiënten in hun herstelproces op zoek gaan naar manieren om zelf grip te krijgen op de klachten en symptomen. Meditatie kan voor sommige patiënten hierin een rol spelen. Hier wordt ook steeds vaker onderzoek naar gedaan, zegt de woordvoerder.

‘We willen echter benadrukken dat dit als aanvulling is op de behandeling bij een psychiater en niet een vervanging daarvan kan zijn. Psychiaters behandelen mensen met complexe psychische aandoeningen en zijn ervoor opgeleid om deze zieke mensen, al dan niet met medicatie, op de juiste manier te behandelen. We adviseren patiënten dan ook om altijd met de psychiater in gesprek te gaan als zij overwegen om (ook) van niet-regulier zorgaanbod gebruik te maken. Het is nooit aan te raden om zonder overleg met de psychiater de medicatie te stoppen. Naar onze mening zou een niet-medicus zo’n advies dan ook niet mogen geven. In het herstelproces van een patiënt kan er altijd een moment komen waarop behandeling bij de psychiater of medicatie (tijdelijk) niet meer nodig is. Dit zou door de patiënt en de behandelaar in goed overleg bepaald moeten worden.’

Niet bevoegd

Wat zijn de feiten? Ritskes is op medisch gebied een leek, studeerde volgens zijn zeggen aan de Hanzehogeschool Groningen. In publicaties benadrukt hij als studiebegeleider gewerkt te hebben aan de medische faculteit van de Universiteit in Utrecht. In het magazine PLUSminus van de vereniging voor bipolaire patiënten zegt hij: ‘Vervolgens ben ik tien jaar studieadviseur geweest bij de Faculteit Geneeskunde; iets waar ik goed van heb leren luisteren en coachen.’ Op de site van zen.nl wordt die termijn ingekort: ‘In de jaren 87 t/m 90 combineert Ritskes het runnen van Zentrum met zijn werk als studieadviseur aan de Universiteit van Utrecht, om zich vanaf 1990 fulltime bezig te houden met het geven van zentraining voor particulieren en bedrijven.’ Een woordvoerder van de universiteit Utrecht zegt geen informatie te hebben gevonden over de tijd dat Ritskes daar studieadviseur was. ‘Tot mijn spijt moet ik je melden dat wij de vragen over Rients Ritskes niet kunnen beantwoorden. De gegevens zijn niet meer te vinden in het systeem en ik heb ook niemand kunnen vinden die in die periode met hem heeft gewerkt’, zegt de woordvoerder.

Ritskes is als leek niet bevoegd psychiatrische ziektebeelden te diagnosticeren en/ of te classificeren. Hij is niet bevoegd als behandelaar. Er zijn geen onderzoeken bekend die mediteren bij bipolaire stoornissen als succesvolle behandeling beschrijven. Het gaat om een chronische aandoening, die na psychotische ontremming in een manische fase de cognitieve vermogens kan aantasten. Als een patiënt gestabiliseerd is door medicatie kan een passende , niet invasieve, begeleiding helpen het hervonden evenwicht te ondersteunen. Er zijn weinig of geen genezingen bekend. Waar patiënten zich onttrekken aan een behandeling (therapieontrouw) zijn de gevolgen over het algemeen dramatisch. Over suïcide risico lopen de statistische cijfers uiteen tussen 5% en 15%. Autisme is een ernstige persoonlijkheid problematiek die de kwetsbaarheid vergroot.

Wat zegt Ritskes over de behandeling van bipolaire stoornissen in het interview met hoofdredacteur Ton Stassen in het magazine PLUSminus? Het thema is ‘Waar knap ik van op?’

Stassen: Wat weet u te vertellen over mensen die bipolair zijn, en die actief bezig zijn met zenmeditatie?

Ritskes: ‘Wat ik weet is dat mediteren voor mensen met psychische stoornissen verrekte moeilijk is. En als je een psychische stoornis hebt is dat vaak wat je niet kunt; iets dat te ver weg is. Persoonlijk denk ik dat veel van onze ziektes het gevolg zijn van onze leefgewoontes. Dat geldt voor mij ook voor de bipolaire stoornis. Dat hoeft niet zo te zijn; het kan. Er kan een genetische component in het spel zijn, maar ik geloof persoonlijk meer in de eiwitten om de genen heen. Ik geloof kortom minstens zozeer in de psychologische component.

Het liefst geloof ik in de gedragscomponent, want daar zit ook een potentiële oplossing. Je gedrag beïnvloedt je genen en omgekeerd; het is een kip-ei-verhaal. Dat is geen fatalistische gen-gedachte. Iets dat het genenverhaal wel in zich heeft. Voeding speelt trouwens daarnaast ook een belangrijke rol.

In mijn eigen praktijk heb ik ‘Henk’ meegemaakt die op late leeftijd bipolair bleek te zijn. Henk kon het wel opbrengen om twee keer per dag te mediteren en hij had twee flinke stokken achter zijn deur: hij was gezinshoofd/kostwinner en hij dreigde ontslagen te worden. Die heb ik jaren gecoacht. Op het moment dat hij begon met mediteren was hij nog tamelijk manisch. Als persoon had Henk bovendien autistische trekken. Henk was heel intelligent, had veel zelfvertrouwen op zijn werk, maar werd gek van zichzelf. Hij wees alle hulpverleners af; niemand kon hem mentaal de baas. Niemand deugde in zijn ogen. Ik deugde wel. Ik kon alles wat hij beredeneerde volgen; dus met mij kon hij praten. Tussen ons was er van meet af aan een ‘klik’.

Veel van het succes van Henk had te maken met het feit dat hij discipline wist op te brengen. Van de lithium heb ik Henk overigens niet afgekregen; daarmee mocht hij niet stoppen van zijn echtgenote. Ik denk dat meditatie in bepaalde gevallen kan helpen om te stoppen.’

Verhoogd risico suïcidaal gedrag

In het winternummer 2015 van PLUSminus waarschuwt de redactie: Mensen met een bipolaire aandoening hebben een verhoogd risico op suïcidaal gedrag met name tijdens een depressieve episode. in de ‘Multidisciplinaire richtlijn diagnostiek en behandeling van suïcidaal gedrag’ staat vermeld dat het gebruik van lithium het risico op suïcidaal gedrag aanzienlijk vermindert. Door te stoppen met lithium wordt de kans hierop fors verhoogd.

Psycholoog Sjoerd Windemuller: ‘Iemand van zijn medicatie afpraten is vanuit zijn rol als zenleraar en zelfingenomen positie absoluut onaanvaardbaar. Hij is geen anonieme persoon , maar heeft in sommige kringen publieke status en dus verantwoordelijkheid. Waar Ritskes het over gedrag en genen heeft, kletst hij complete onzin. De genetische componenten zijn aanwezig (tweelingen onderzoek). Maar gedrag dat genen beïnvloed is complete onzin zoals hij daarover schrijft.’

In het interview met Ton Stassen geeft Ritskes ook een oordeel over het effect van meditatie, zen en mindfulness op patiënten met bipolaire stoornissen.

Ritskes: ‘Voor veel mensen – zeker met een bipolaire stoornis – is het aan te raden om te beginnen met mindfulness, maar daarna niet te stoppen, maar door te gaan met topsport, te weten: zen.

In crisis is mindfulness een mooie opstap; ben je daar uit, dan ga je door met zen. Als je je een 3 of een 4 voelt, begin dan met mindfulness. Voel je je een 5 of een 6 begin dan met mindfulness of zen. Voel je je en 7 of meer begin met zen. Je moet je niet minder dan een 5 voelen om met zen te beginnen.

Het helpt als je al begint met een keer per dag mediteren, maar twee keer levert aantoonbaar meer progressie op. Zowel het negatieve als ook het positieve loslaten en weer ruimte creëren voor nieuwe ervaringen. Dat is het effect van mediteren.’

Het artikel in PLUSminus is hier te lezen

Niet zoveel onderzoek

Psychiater Edel Maex: ‘Er is nog niet zoveel onderzoek naar mindfulness bij bipolaire stoornissen. Mijn beperkte klinische ervaring is dat mindfulness hier niet curatief is, maar wel kan helpen om sneller op stemmingswisselingen in te spelen en zo escalatie naar een (hypo)mane of depressieve fase te voorkomen. Het zou een interessante onderzoeksvraag kunnen zijn.’

Vicevoorzitter Netty Turkenburg van de Vereniging voor Manisch Depressieven en Betrokkenen (VMDB) stelt dat het het standpunt van de vereniging is dat zij zich niet mengt in de professionele behandeling van de patiënt- naar aanleiding van de vraag van het BD of de visie van Ritskes in het interview ook het standpunt van de vereniging is.

Ton Stassen, hoofdredacteur van PLUSminus: ‘Wij distantiëren ons van de uitlatingen van Ritskes in het interview waar het gaat om medicatie te vervangen door meditatie en zijn poging om ‘Henk’ van zijn medicatie af te krijgen. Patiënten hebben het al moeilijk genoeg, er worden ook door artsen verkeerde diagnoses gesteld en medicijnen voorgeschreven. Dat geeft veel ellende voor de patiënt. Ik ben zelf huiverig voor wat niet bewezen is, meditatie, kruidenartsen. Je moet erg voorzichtig zijn met het beëindigen van medicatie. Daar hoor ik echte rampenverhalen over. Heel wat leden van onze vereniging plegen zelfmoord. Natuurlijk heeft het stoppen met medicatie gevolgen.

Had ik me kritischer moeten opstellen naar Ritskes toe? Het is zijn visie, ik geef alleen weer. Als het een kwestie is waarin het standpunt van de vereniging wordt gevraagd, koppel ik terug naar het bestuur. In dit geval liet ik het door. Ook in het kader van het thema van het nummer ‘Waar knap is van op’, waarin niet uitsluitend wetenschappelijk bewezen items aan bod kwamen. Bovendien, patiënten hebben ook hersens, kunnen ook zelf nadenken’.

Willie Brunekreeft, bij wie de bipolair i diagnose is gesteld en die al vijftien jaar mediteert, reageert in PLUSminus op de stelling van Ritskes. Zij is niet zo enthousiast over het interview met Rients Ritskes waarin zij de kritische noot en nuance mist.

‘Ik heb intensief gemediteerd- vier jaar voor de eerste manie, drie jaar erna, zonder lithium, dagelijks dertig minuten en twee keer per jaar vijf tot negendaagse stilteretraites gedaan. Daar heb ik nog steeds profijt van. Op de eerste vraag van Ton Stassen: U bent zenmeester, toch? geeft Ritskes wijselijk geen antwoord. Rients wordt beticht van titelfraude, niets verontrustend, ‘zenmeester’ is immers geen beschermde titel. Verontrustend vind ik Ritskes uitspraak: “ik denk dat meditatie in bepaalde gevallen kan helpen om te stoppen” (met Lithium – WB). In welke gevallen en waar is dit advies op gebaseerd? Van mindfulness meditatie is bekend dat het werkt bij angst-, paniek- en depressieve stoornissen. Bij (hypo)manie/psychotische klachten is men wat voorzichtiger, hoewel ook hier met MBCt positieve resultaten geboekt worden. Maar om op grond hiervan te concluderen dat je kunt stoppen met lithium gaat mij te ver. Stoppen met lithium kan leiden tot een nieuwe, levensbedreigende crisis. Ik ben bang dat mijnheer Ritskes dit niet of onvoldoende beseft. Zo zou hij zelf bijvoorbeeld bij een psychose of depressie meer gaan mediteren. Dit lijkt mij een onzinnige suggestie. in mijn eigen ervaring is mediteren dan niet (meer) mogelijk en zelfs onwenselijk. Je bent in zo’n situatie niet meer in staat om logisch te denken en je waarneming is niet meer betrouwbaar. Beide zijn essentieel om te mediteren.

Waarmee ik niet zeg dat mediteren niet heilzaam kan zijn. Door te mediteren- wanneer ik stabiel ben, herken ik de signalen van een beginnende manie of depressie beter, waardoor ik tijdig kan ingrijpen m.b.v. contrabeweging en/of medicatie. Ik heb tien jaar gemediteerd zonder lithium en in die periode diverse ernstige crises (manie/ manische psychose) gehad. Mijn depressieve klachten waren minder dan wat ik zo hoor van lotgenoten, door meditatie, en later na een manische psychose ook door lithium. Ben nu al weer vijf jaar stabiel met lithium. Gelukkig had de bipolaire cliënt van Ritskes een wijzere partner. Laat dit alles je niet tegenhouden om te gaan mediteren, maar laat je niet gek maken door ondoordacht te stoppen met medicatie.’