McMindfulness: hoe de zelfhulpindustrie knollen voor citroenen verkoopt

Aanbieders van mindfulness doen net alsof er bewijs is dat hun methode ‘werkt’. Dat is volgens critici niet zo. De mindfulness-industrie hanteert een ratjetoe aan definities, doet tegenstrijdige uitspraken en legt buitensporig veel nadruk op individuele verantwoordelijkheid. Richard Engelfriet legt het in dit artikel uit in 6 problemen en geeft de industrie een simpele oplossing.

Mindfulness is hip, hot and happening. Was het tien jaar geleden nog een zweverige praktijk voor antroposofische zielenknijpers, tegenwoordig kan zelfs een accountant roepen dat hij mindful de jaarrekening heeft opgemaakt. De voordelen van mindfulness zouden legio zijn: minder stress, effectiever werken en lekkerder in je vel zitten.

Dankzij die prachtige claims is er inmiddels een gigantische industrie ontstaan van mindful trainingsbureaus, coachingspraktijken en heuse instituten. Ze pochen graag met prachtige resultaten en beloven hun klanten gouden bergen. De praktijk blijkt een stuk weerbarstiger.

Probleem 1. Het is onduidelijk wat mindfulness is.

Er is op dit moment een wildgroei gaande van bureaus, methodes en coaches die allemaal claimen dat ze aan mindfulness doen. De één geeft een veredelde cursus time management, bij de volgende eten de cursisten heel bewust een rozijn en bij weer een ander betekent mindfulness dagenlang op een kussentje zitten in stilte. Er is geen eenduidige definitie van mindfulness. Het ene bureau spreekt van ‘zonder oordeel kunnen waarnemen wat er in het hier en nu plaatsvindt’ terwijl de volgende het heeft over ‘een gemoedstoestand die getypeerd wordt door de bewustwording van de eigen fysieke ervaringen, gevoelens en gedachten, zonder onmiddellijk over te gaan op automatische reacties’.

Critici noemen de mindfulness-industrie al smalend McMindfulness. Ze wijzen op de enorme commerciële belangen van al die aanbieders die allemaal doen wat hen goeddunkt. Het ontbreekt volledig aan heldere richtlijnen of eenduidige aanpakken zoals fysiotherapeuten of tandartsen die kennen.

Probleem 2. De industrie doet claims die ze niet hard kan maken.

De mindfulness industrie pocht graag met allerlei wetenschappelijke claims dat mindfulness ‘werkt’. Dat is echter niet het geval. Onlangs waarschuwden 15 wetenschappers, waaronder nota bene een aantal enthousiaste beoefenaars van mindfulness, voor het doen van al te stevige claims in het tijdschrift Perspectives on Psychological Science. De onderzoekers wijzen in hun stuk op rommelige onderzoeksmethoden, kleine onderzoekspopulaties, het ontbreken van controlegroepen, het gebrek aan eenduidigheid en het negeren van de nadelen (!) van mindfulness.

Vergelijk de rommelige status van al dat mindfulness-onderzoek eens met de kennis die we hebben over een medicijn zoals bètablokkers. Van bètablokkers weten we dat ze de hartslag verlagen zodat het hart rustiger gaat pompen en de bloedvaten verwijden. We weten ook precies wat de samenstelling is van het medicijn. Als een arts een hoge bloeddruk constateert, kan hij kiezen om bètablokkers voor te schrijven. Hij kan er ook voor kiezen het advies te geven te stoppen met roken of om meer te gaan bewegen. Van al deze drie methodes kennen we de werking en eventuele bijwerkingen. Mindfulness heeft dat stadium nog lang niet bereikt.

Probleem 3. Volgens de industrie helpt mindfulness altijd. Ook als het niet helpt.

Bewijs of niet, de industrie heeft gelukkig al een antwoord klaar: mindfulness werkt altijd. Ook als het niet helpt. Deze bizarre mindfuck begint bij allerlei prachtige verhalen over wonderbaarlijke genezingen. Beoefenaars van mindfulness en hun docenten rapporteren psoriasis die verdwijnt, meten een lagere bloeddruk en genezen volledig van kanker.

Dat is natuurlijk prachtig. Alleen werkt het niet voor iedereen. Wie de pech heeft dat zijn psoriasis ondanks alle mindfulness toch hardnekkig blijft aanhouden, krijgt van de industrie het advies om dan maar de kwaal te accepteren in plaats van ertegen te vechten. Om het maar eens in mindfulness-jargon te zeggen: The only thing standing between you and being healed is you.

De industrie laat in het midden wie tot welke categorie behoort. Bij welke patiënt zorgt mindfulness ervoor dat de pijn verdwijnt? En welke patiënt moet leren zijn pijn te accepteren? Hoeveel hoop mogen mensen daarbij koesteren? Hoe lang moeten cursisten blijven ‘knokken’ om een betere mindfulnesser te worden en wanneer weten ze dat ze op de top van hun ‘mindfulle’ kunnen zijn?

Probleem 4. Bewust leven is helemaal niet zo ‘natuurlijk’.

De mindfulness-industrie spoort zijn volgelingen aan om dingen ‘bewust’ te doen. Er bestaat een beroemde mindfulnessoefening waarbij mensen heel bewust een rozijn moeten eten. Maar denk ook aan mindful met kinderen omgaan of mindful even helemaal niets doen. Als het maar met volle aandacht en met vol bewustzijn gebeurt.

Dat klinkt natuurlijk heel nobel, maar het probleem is dat de mens helemaal niet is gemaakt om zo bewust te leven. De mens is geprogrammeerd als automatische piloot. Zonder er al te veel over na te denken, kleden mensen zich ’s ochtends aan, gaan ze haar hun werk en eten hun avondeten. Dat allemaal bewust mindful willen doen, is hetzelfde als Dolf Jansen vragen om langzamer te denken.

En daar doemt de volgende merkwaardige paradox op: de mindfulness-industrie die zijn volgelingen oproept om ‘bewuster’ te leven, doet dat meestal ook met woorden als ‘terug naar de oorsprong’, ‘authenticiteit’ en ‘natuurlijk gedrag’. Maar de ambitie om bewuster te leven, is allesbehalve natuurlijk en authentiek. Het is volslagen onnatuurlijk gedrag. Geen mens kan de hele dag bewust leven. Wie gezond en natuurlijk wil functioneren, kan het beste als stelregel aanhouden dat minstens 95% van alle handelingen volslagen onbewust gebeuren. Dàt is goed en natuurlijk gedrag. Mensen die claimen dat ze 95% van hun tijd bewust leven, kunnen beter een afspraak maken bij een goede psycholoog.

Probleem 5. De mindfulness-industrie zorgt voor stress.

Wie wil leren om mindful te worden moet hard werken. Eén van de grondleggers van mindfulness, de Amerikaans moleculair bioloog Jon Kabat-Zinn, zegt dat mensen zich moeten bekwamen in ‘doing nothing, on a regular basis, on a systematic basis, in a disciplined way’. Mindfulness is bepaald geen walk in the park.

Beoefenaars van mindfulness zullen merken dat het in de praktijk lastig is om die mooie mindfulness-voornemens te verwezenlijken. Tijdens het bewust eten van een rozijn gaan de gedachten toch ineens naar iemand die nog teruggebeld moet worden. Anderen blijven ’s nachts piekeren over dat moeilijke gesprek dat ze morgen moeten voeren in plaats van mindful in slaap te vallen. Wie zichzelf wil bekwamen in mindfulness, zal merken dat dat vaak helemaal niet zo makkelijk of snel gaat als gehoopt.

Kortom: mindfulness-leerlingen krijgen te maken met teleurstelling en frustratie. Hun mindfulness-leraar zal dan de leerling aanmoedigen om dat weer ‘los te laten’ en het ‘te laten zijn zoals het is’. Maar hoe kunnen mensen tegelijkertijd ‘loslaten’ en het toch blijven proberen?

Natuurlijk zijn er onder de mindfulness-leerlingen ook echte doorzetters. Sommigen zien een mislukking als een challenge om nu drie keer zo hard aan de slag te gaan. Zij gaan bij een tegenslag nog gedisciplineerder in het moment leven. Nog bewuster eten. En nog harder proberen om niets te doen. Maar zij komen op die manier wel terecht in een volgende mindfuck van jewelste: hoe combineert een mens hard werken met nietsdoen? Hoe kan iemand de ambitie hebben om te leren in het moment te leven? Een ambitie hebben gaat per definitie over iets anders dan ‘het hier en nu’. En hoe zouden mensen ‘loslaten’ moeten combineren met discipline om al die mindfulness-ambitie te verwezenlijken?

Probleem 6. De mindfulness-industrie legt te grote nadruk op individuele verantwoordelijkheid.

Stress heeft veel slechte gevolgen voor de gezondheid. Daarover bestaat meer dan voldoende bewijs. Aanbieders van mindfulness roepen vervolgens graag dat hun methode die stress kan weghalen. Of ze stellen dat stress kan voortkomen uit het feit dat mensen op dit moment te weinig mindful leven. Daarmee schuiven ze de verantwoordelijkheid voor het oplossen van die stress vrijwel volledig in de schoenen van het individu. En zo kan het voorkomen dat een bedrijf waar 60 uur werken de norm is, zijn werknemers doodleuk een workshop mindfulness aanbiedt om ‘beter te leren omgaan met stress’ in plaats van iets te doen aan die idiote werkdruk. Wie vervolgens alsnog uitvalt met een burn-out, kan zomaar het verwijt krijgen ‘de lessen uit de cursus slecht te hebben toegepast’.

Iedereen die stelt dat mindfulness helpt om stress te bestrijden draagt bij aan de overtuiging dat een leven zonder stress voor iedereen is weggelegd, zolang mensen maar de juiste technieken gebruiken. De mindfulness-industrie werkt daarmee niet mee aan een oplossing, maar aan een probleem waarbij veel te veel nadruk ligt op de verantwoordelijkheid van het individu. Dat is een hard gelag voor mensen die langdurig kampen met een burn-out of een depressie. Hadden zij dat kunnen voorkomen als ze beter hadden opgelet bij de cursus mindfulness?

De oplossing van een complex probleem als stress is niet gebaat bij de overdreven en eenzijdige aandacht voor het individu. Stress is een maatschappelijk probleem. Dat vraagt ook om maatschappelijke oplossingen. In Duitsland is bijvoorbeeld een wet aangenomen die managers verbiedt om contact met werknemers op te nemen tijdens vrije dagen. Bij Volkswagen stoppen de servers een half uur na kantooruren met het versturen van e-mails. De Nederlandse startup Ghee geeft hun medewerkers contracten van maximaal 4 dagen per week.

Oplossing: Mindfulness hoort thuis bij de religies, niet bij medicijnen.

Mindfulness hoort niet thuis in het rijtje stoppen met roken, paracetamol en regelmatig bewegen. Dat zijn allemaal methodes waarvan de werking zeer uitgebreid is onderzocht en waarvan precies bekend is wat de baten zijn. Het zijn allemaal helder te definiëren methodes waar weinig misverstanden over kunnen ontstaan. De relatie tussen bijvoorbeeld roken en longkanker staat onomstotelijk vast. Stoppen met roken is een uitstekend advies voor wie zijn kansen op longkanker wil verlagen.

Mindfulness hoort thuis in het rijtje katholicisme, gitaar spelen en uitwedstrijden van Go Ahead Eagles bezoeken. Als het mensen gelukkig maakt, is dat prachtig. Maar dat wil niet zeggen dat het voor iedereen werkt of dat iedereen er gelukkig van wordt. En het zou de industrie sieren als ze stoppen met het doen van allerlei claims op basis van hun geloof. Net zo min als een katholiek kan stellen dat zijn wekelijkse kerkgang bewijs is dat God bestaat, zo kunnen aanbieders van mindfulness met de huidige stand van de wetenschap niet stellen dat mindfulness ‘werkt’.

Liefhebbers van mindfulness zouden ook moeten begrijpen dat hun geloof tot gefronste wenkbrauwen kan leiden. Net zoals niet iedereen het eens is met de uitgangspunten van het katholicisme of houdt van gitaarsolo’s. En een Go Ahead-supporter kan in de regio Zwolle zijn Eaglesmuts maar beter afzetten. Het grote voordeel van het geloof in mindfulness is gelukkig wel dat al die kritiek een prachtige oefening is om daar heel mindful onder te blijven.

Richard Engelfriet is de auteur van De Succesillusie en fervent gitarist. Het boek is voor 20 euro – inclusief verzendkosten- te bestellen via Managementboek.nl
Uitgeverij: Uitgeverij Haystack
Titel: De succesillusie
Ondertitel: Hoe trainers, goeroes en consultants u dagelijks bedriegen en hoe u daar in zeven eenvoudige stappen vanaf komt
ISBN: 9789461262080
Auteur: Richard Engelfriet
Omvang boek: 200 pagina’s
Kaft: Hardcover
Website Engelfriet