Tweespraak – Psychotherapeut Rob van Boven en psycholoog Luuk Mur praten over…geloven.

In de serie Tweespraak praten Rob en Luuk over een actueel onderwerp. Vandaag is het thema verandering in het denken over geloven.

Luuk: Democratie en rechtstaat zijn door mensen ontworpen, dat kunnen we niet accepteren. Het Midden-Oosten moet bevrijd worden en de rest van de wereld geïslamiseerd. Iedere autoriteit naast God verwerpen we.

Aldus Jason Walters, misschien beter bekend als Jason W., in de Volkskrant van 28 september 2018.

Doorlopend las ik in de Koran, was ik aan het bidden en om de dag vaste ik. In de moskee voelde ik me geborgen, de islam geeft duidelijke richtlijnen hoe te leven, dat mag wel en dat mag niet van God. Alles is terug te vinden in de koran. Ik was donkere, lege kerken gewend met een onduidelijke boodschap, maar de moskee is warm, het staat er tjokvol gelovigen, die schouder aan schouder met elkaar bidden. Voor het eerst had ik het gevoel dat ik thuis was in de wereld.

Toen ik in 2004 een granaat gooide naar een arrestatieteam, wilde ik sterven als martelaar. Met een glimlach om mijn lippen zou ik als held het paradijs in vliegen, vereerd als martelaar.

Het liep anders, ik overleefde mijn terroristische daad en op 19 jarige leeftijd belandde ik op de terroristen afdeling in Vught. In de gevangenis ging ik studeren. Zonder dat ik het door had, sloop de moderne rationaliteit bij me naar binnen. Ik begon me eenzaam te voelen tussen de andere extremisten in de gevangenis. Ik mocht op een gegeven moment naar een andere gevangenis. Vanaf dat moment werd ik als een vijand van de moslims gezien. Begin dit jaar ben ik afgestudeerd met de scriptie ‘In en uit de radicale islam’.

Jason Walters is één van de zeer weinige geradicaliseerde moslims in Nederland die gederadicaliseerd is. Hij deed dit zelf.

Rob: We kunnen blijkbaar geloven dat wat wij geloven de waarheid is. Maar ten eerste wat is waarheid? Waarheid refereert aan echtheid en geldigheid, geloof ik te begrijpen. Ik vind dat hetgeen ik waarneem echt is. Hiermee wil ik niet beweren dat wat ik waarneem ook identiek is aan het waargenomene. Alles wat ik waarneem is voor mij waar en de rest is een mogelijkheid.
Ik kan natuurlijk wel veel geloof hechten aan wat ik voor mogelijk houdt, maar het wordt daarmee nooit een waarheid totdat ik het waarneem.

Waarom kunnen we de mogelijkheden niet gewoon een mogelijkheid laten zijn en kritisch blijven in wat we geloven? Waarom kennen we aan wat we geloven soms meer waarheidsgehalte toe dan aan hetgeen we waarnemen? Dat we dit doen, kan leiden tot afschuwelijk gedrag. Gedrag waar we liefde en veiligheid geweld mee aan kunnen doen, zoals blijkt in het verhaal over Jason W.
Wellicht komt dit doordat we zo veel behoefte hebben aan houvast. Als we een geloofskader hebben, kunnen we onze nieuwe ervaringen ook makkelijker inpassen en ze dan ook als ‘logisch’ zien. Ervaringen die niet passen negeren we of we gaan ze herdefiniëren, zodat wel weer passen.

Met een geloofskader dat we hanteren als waar, geloven we zekerheid te hebben en kunnen we onzekerheid en twijfel uit ons bewustzijn bannen. Dit speelt met name als mensen zijn gaan geloven dat onzeker voelen hetzelfde zou zijn als onveilig voelen. Het leven lijkt door hetgeen we geloven overzichtelijker en eenvoudiger. We handelen dan niet meer vanuit ons hart in de situatie van het hier en nu, met als gevolg dat we kunnen geloven volstrekt gerechtvaardigd te zijn anders-gelovigen kwaad te doen.

Luuk: Boeddha onderwees dat de dingen van zichzelf geen blijvende betekenis hebben. We geven waarschijnlijk zo makkelijk betekenis aan de dingen en gebeurtenissen, omdat het ons helpt te overleven. De overlever in ons hoofd construeert verhalen die de omgeving begrijpelijk en hanteerbaar maken, zonder dat ze waar hoeven te zijn. Ook God, de grootste betekenisgever, is zo’n verhaal.
De overlever maakt ook een verhaal over onze jeugd en over wat voor persoon je bent. Samenhangend met dat verhaal dat je gemaakt hebt over jezelf heb je allerlei gedachtes en gevoelens. Door bijvoorbeeld meditatie of psychotherapie kan je er achter komen dat dergelijke gedachten zich buiten je wil aan je opdringen en je gevangen houden. Maar je leert ook dat je die gedachten niet bent, dat je je er niet mee hoeft te identificeren.

Bij streng gelovigen, in welk ‘isme’ dan ook, is er sprake van een volledige identificatie met datgene wat in hun ‘heilige’ boek staat. De persoon is zelf onvrij en mensen die niet geloven mogen, of moeten, bestreden worden.

Jason Walters beschrijft hoe aantrekkelijk hij het vond dat er duidelijke richtlijnen waren over wat wel en niet mag van God. Hij kon zich onderdompelen in de groep, het gevoel hebben deel te zijn van een geheel en de waarheid te kennen. Eigen ervaringen zijn ondergeschikt aan deze waarheid.
Het gaat om onvoorwaardelijke overgave. Of het nu de Islam, het christendom, het communisme, het fascisme, het liberalisme of welke andere vorm van groepsdenken dan ook is. Je geloof geeft betekenis aan je leven.

Er ontwikkelde zich bij Jason door de studie een nieuw bewustzijn, gebaseerd op de mogelijkheid zelf na te denken. Vrij en proactief gedrag kwamen in de plaats van gehoorzaamheid en overgave. Jason deed drie jaar over dit de-radicaliseringsproces, bewust worden van je eigen geloof en gedachten, zien dat je je eigen gedachten niet bent, dat deze gedachten aangeleerd zijn en dat je je er mee hebt geïdentificeerd.

De verteller in ons hoofd blijft een geleerd verhaal herhalen, teneinde een min of meer constant idee te handhaven over wie we zijn. Voor velen zal het te pijnlijk zijn dit los te laten, ze kunnen er niet mee leven dat het leven op zich geen zin heeft en dat alleen onze onzekerheid zeker is. Ze willen blijven geloven in iets dat boven ons staat hun betekenisvolle richtlijnen geeft en dat ze er zelf een betekenisvolle rol in spelen.

Rob: Je opmerking dat het leven geen zin heeft, vind ik ook een geloof. Waar wil je ‘zin’ aan afmeten? Als je het af meet aan iets dat buiten jezelf staat, dan is het een geloof. Als we het concept ‘zin’ al gebruiken, dan vind ik het een mooi standpunt dat zin gegeven is in de ervaring zelf. Als twee mensen verliefd op elkaar zijn is het concept zin voor hun geen onderwerp. Ze zijn in de zin kan je stellen. Zin is de ervaring zelf en niet iets buiten de ervaring. De wereld van de concepten, zoals elk geloof is, is niet het terrein van de zin, maar om de wereld proberen te begrijpen. Onze ervaring is onze zekerheid, want dat is datgene wat we waarnemen.

Luuk: Geef zoveel mogelijk alle verzonnen verhalen op, zodat je steeds meer in-de-wereld-bent of anders gezegd mindful leeft. De filosoof Jan Warndorff kiest voor de moraal: ‘zie van zoveel mogelijk, zoveel mogelijk te houden’. Aan dat motto hecht ik geloof, als vorm van levenskunst.

Rob van Boven (1951) is psycholoog en geregistreerd psychotherapeut. Hij was consultant voor verschillende organisaties (drugs en verslaving counseling, vaardigheden workshops) en werkte vijftien jaar als een behandelingscoördinator in een psychiatrische instelling. Bij Rob van Boven wordt het geloof van de overlever bewust gemaakt en een juiste plaats gegeven. Het doel is om los te komen van de dwang van het geloof en bewustzijn te ontwikkelen naast deze denk- en voelpatronen. Hoe meer je van het geloof van de overlever bevrijd bent, zonder het te bestrijden, maar door het de juiste plek te geven, hoe vrijer je kan leven.

Luuk Mur ( 1952) is psycholoog en heeft een drietal boeken geschreven over de door hemzelf ontwikkelde hulpverleningsmethode communitysupport. Hij is lid van de Dzogchen Community Nederland. Dzogchen is een vorm van Tibetaans boeddhisme waarbij veel belang wordt gehecht aan de ontwikkeling van individueel bewustzijn. Bij deze traditie streeft men naar non-dualiteit van het bewustzijn. Mensen zijn zich niet alleen bewust ( je weet dat je dit leest), maar je kunt je ook bewust zijn van dit eerste bewustzijn. Dit meta-bewustzijn wordt ‘gewaarzijn’ genoemd.