Zondagen zitten vol interessante momenten, zoals op 27 juli 2025: kijken en luisteren naar ‘het filosofisch kwintet’, een televisieprogramma waarin vier filosofen onder leiding van Arnon Grunberg met elkaar van gedachten wisselen. Het is een programma van HUMAN. Dit keer geven de gesprekspartners aan het thema ‘nihilisme’ evenwel een te lastig thema te vinden om bij de horens te vatten, en daarom stappen ze over op ‘wat is lijden’. Voor het einde van de uitzending zette ik mijn televisiescherm uit. Mijn hoofd zit vol! Er kon even niets meer bij, in mijn hoofd dan… en ik denk: wat een verschrikkelijk interessant geouwehoer.
Op het moment dat ik de televisie uit zette, had iemand het over “de Leegte”. De vraag die onmiddellijk bij mij opkwam is: “waarom heeft nou nooit iemand het eens over de Volte?”
Ik heb ongetwijfeld al eens eerder in het BD geschreven dat voor mij het Nederlandse woordje ‘volledig’ de ultieme paradox is die alles (en tegelijkertijd ook niets) van de werkelijkheid samenvat. Leegte is voor mij Volheid en Volheid is Leegte. Alles komt voort uit volledigheid / leegvolheid. Dat laatste klinkt vreemd in de oren, maar dat is een kwestie van gewenning.
Nihilisme is een filosofische stroming die op zichzelf staande betekenissen, waarden en doelen in het leven ontkent. Het leven heeft kortom geen inherente betekenis, waarde of doel. Dat klinkt behoorlijk pessimistisch. Het maakt dat mensen een sceptische houding aannemen tegenover overtuigingen, systemen en instituties (zoals de kerk) die het tegenovergestelde beweren door te stellen dat het leven wél een inherente betekenis, een (door God gegeven?) waarde en (kosmisch?) doel heeft. Kortom, nihilisme is een uiting van grote onzekerheid over waarde, betekenis en zin van het menselijk bestaan.
Maar hoe erg is dat eigenlijk? Draai het eens om. Het tegenovergestelde van ‘nihil’ is ‘omnia’ of ‘omnis’ Het tegenovergestelde van nihilisme zou dan omnia-nisme of omnisme moeten zijn. Ga je daar op internet op zoeken, dan kom je weer van alles tegen. Prima… gooi maar in mijn petje. Ik heb daar niks mee, en denk liever voor mijzelf (en raad iedereen aan dat ook voor zichzelf te doen).
Als alles leeg is, is het tegelijk vol, want volledig! Zinloosheid is volgens mij tegelijk ultieme zinvolheid. Totale betekenisloosheid is absolute betekenisvolheid. Waar geen doelen zijn, is alles doel. Wezens die bewust ervaren in een duale werkelijkheid te leven, worden (of zijn dat al) stapelgek van de idee dat zij zelf uit die volheid van zinnen, betekenissen en doelen moeten / kunnen kiezen. Wat dan? Hoeveel, Wanneer? Hoe? Waarom? Waartoe? Is er dan niemand die deze keuzelast weg kan nemen en die kan beslissen wat zin heeft en wat niet, wat betekenis heeft en wat niet en welk doel nastrevenswaard is en welk niet?
Allerlei religies zeggen: ja, die is er…. GOD. (Allah, JHWH, Krishna, Zarathustra, … en vele anderen)
De nihilist zegt: nee, die is er niet. Je staat er alleen voor.
En daar ligt voor velen de basis van alle lijden. Denk ik. Houd me ten goede… het staat je volkomen vrij iets anders te denken. Even goede vrienden. Zelf ga ik er vooralsnog van uit dat lijden voortkomt uit niet accepteren van de werkelijkheid zoals deze is. Wanneer je pijn lijdt, heb je niet alleen pijn, maar accepteer je ook niet dat die pijn er gewoon is. Wanneer je lijdt aan een gebroken hart, is niet alleen het hart gebroken… je accepteert ook niet dat het gebroken is! Er kunnen allerlei heel vervelende feiten zijn, zoals ziekte, armoede, eenzaamheid en wat al niet meer. Het lijden begint en duurt voort zodra en zolang je niet accepteert dat het er is. Het geldt zelfs voor de dood. Menigeen lijdt aan de het idee dat het leven eindig is, doordat ze niet kunnen, willen of durven accepteren dat het wel zo is.
Nu zei iemand in dat filosofisch kwartet dat sommig lijden per definitie onacceptabel is, zoals dat momenteel in Gaza, Soedan, Myanmar, en noem al die plaatsen in de wereld maar op waar mensen elkaar het leven niet alleen zuur maken, maar ook bitter en zelfs onmogelijk. Daar ben ik het dus niet mee eens. Begrijp me goed: ik vind niet dat het op enige manier valt goed te praten dat mensen elkaar het leven zuur, bitter en/of onmogelijk maken. Het enige dat ik zeg is dat het zo is, of je dat als individu nu wilt of niet. Mensen doen elkaar helaas van alles aan… en het is prijzenswaardig daar niet alleen iets aan te willen doen maar dat zo mogelijk ook daadwerkelijk te doen. Het kan, zonder persoonlijk met al die ellende mee te lijden. Accepteer dat het op het moment dat je het doet helaas zo is! Kortom, het is niet onder alle omstandigheden een tragisch gegeven dat mensen onrecht wordt aangedaan en dat de ene mens de andere een wolf is (homo homini lupus), het is een feit dat je hebt te accepteren als uitgangspunt om er iets aan te kunnen veranderen. Mede-lijden heeft geen enkel nut. Het helpt niemand, het vergroot slechts de totaliteit van het lijden. Vind ik.
Terug naar het nihilisme.
Ik ben persoonlijk anti-isme. Ik heb daar al eens eerder over geschreven. Ieder -isme is mij een gruwel, dat wil zeggen dat ik ieder -isme verre van mij werp. Dat zeg ik als katholieke boeddhist met sympathische gevoelens voor sommige protestantse, joodse, islamitische, hindoeïstische, humanistische, agnostische en zelfs atheïstische ideeën. Maar ik ben anti katholicisme, – protestantisme, – judaïsme, – islamisme, – hindoeïsme, – humanisme, – agnosticisme, – atheïsme of welk -isme ook. Ik werp zelfs het nihilisme verre van mij. Er zijn momenten dat ik dat zelf wat vreemd vind, geef ik onmiddellijk toe, maar vooralsnog ervaar ik het als bevrijdend.
Ieder levend wezen geeft zelf betekenissen, waarden en doelen aan het eigen bestaan. Hoe een mier dat doet, weet ik niet. Ik kan nu alle soorten dieren, vissen, insecten en wat al niet meer opsommen. Het antwoord blijft: ik heb geen idee! Maar het gegeven dat geen enkele menselijke wetenschapper er tot op heden in is geslaagd het mij te klip en klaar uit te leggen, vind ik geen argument om dan maar aan te nemen dat mijn veronderstelling onjuist is. Het is niet aan mij een mier te vertellen welke betekenissen, waarden en doelen leven heeft. Ik laat dat aan de mier. Zoals ik het ook overlaat aan alle levende wezens om zelf uit te maken welke betekenissen, waarden en doelen leven heeft. Als een levend wezen, zoals een mens -zinloosheid, betekenisloosheid, waardeloosheid en/of doelloosheid ervaart, komt dat mijns inziens doordat dat wezen – die mens – geen enkele zin, betekenis, waarde of doel uit de volheid voor zichzelf haalt. En het wezen dat niet accepteert dat iets is wat het is, lijdt.
Geef een reactie