Hoe moet het verder met ons?

Lezing van Jigen roshi in het Dharmahuis Euskirchen, februari 2025

Ik heb de indruk dat er de laatste tijd in mijn omgeving veel wordt gepraat over wat er allemaal in de politiek gebeurt, zowel in eigen land als in de zogenaamde Westerse wereld (wat dat op dit moment ook moge betekenen). Naast alle verschillende meningen hoor ik ook de achterliggende bezorgdheid of zelfs regelrechte angst. Ik denk dat ook mensen met heel andere politieke denkbeelden dan mijn vrienden en kennissen dit voelen. Ook zij zijn bezorgd en bang.

Wat gebeurt daar allemaal, in die hoofden en harten? Wat is dat voor grijze wolk en wat kunnen we daaraan doen?

Ten eerste de vraag waar het vandaan komt. Zijn we er slechter aan toe dan vroeger, zoals wel wordt gezegd? Volgens mij geldt dat niet voor de mensen in mijn omgeving. Ze wonen prettig, vaak prettiger dan tien of dertig jaar geleden. Ze hebben genoeg te eten; beperkingen op dat gebied zijn eigen keuze en hebben puur te maken met de weegschaal of met gezondheid.

Terwijl ik dit schrijf, hoor ik de bezwaren al: de kans op armoede neemt toch toe, vooral onder alleenstaande ouders met kinderen; er zijn niet genoeg kinderdagverblijven, scholen en bejaardentehuizen; klimaatverandering bedreigt onze manier van leven en zelfs het leven zelf, van mensen én van dieren.

Ik ben het daar allemaal mee eens! Met die gedachten en de gevoelens die eruit voortkomen, bevinden we ons midden in de relatieve wereld: de wereld van voorstellingen, ideeën, meningen en argumenten. Versterkt en aangewakkerd door allerlei media en aangemoedigd door de eenzaamheid, het isolement en de tunnelvisie van veel mensen. De grote grijze wolk bestaat. Het is een wolk van negatieve, angstige, kwellende gedachten. Konden we dat maar inzien!

Hoe komen we eigenlijk op het idee dat ons leven vrij zou moeten zijn van pijn en van stress, vredig, veilig, verzorgd, interessant, creatief, gevarieerd, enzovoort?

Kunnen we onze ogen even opendoen en zien dat het leven zijn eigen wetten volgt, de Dharma volgt, en niet onze wensen en verwachtingen? Dat zou een belangrijk eerste inzicht zijn: het gaat niet om mij en ook niet om jou!

Hoe gaan we dan om met wat we zien, horen, voelen en weten?

Aangezien ik deze tekst schrijf voor mensen die mediteren (boeddhistisch of anderszins), denk ik dat jullie het antwoord wel weten: we beginnen met naar binnen kijken. Allereerst houden we daar opruiming. Wat daar aan pijn, angst, bezorgdheid, ontevredenheid en kommer en kwel zit, heeft meestal niets te maken met materiële ontberingen; het zijn problemen en hindernissen op het psychologische en spirituele vlak. Er verandert niets als we erover klagen, een zondebok zoeken en gaan zitten wachten op verlossing. Al is er genoeg aanbod dat ons die verlossing belooft: afleiding via de sociale media, winkelen, Michelin-sterrenrestaurants, vakanties naar exotische bestemmingen, enz. Dat zijn allemaal doodlopende wegen. Ze leiden ons op een dwaalspoor en uiteindelijk voeren ze nergens heen.

Boeddha leerde ons allereerst dat het leven dukkha is (vaak vertaald als lijden), en wat daarvan de oorzaak is. In de Vier Edele Waarheden is de vierde waarheid het Edele Achtvoudige Pad. Daarin wijst hij de weg, een weg naar vrijheid en vreugde, lichtheid en liefde, die voor iedereen openstaat. Ik zeg niet dat het makkelijk is die weg te volgen. Iedereen wordt onderweg met zijn eigen uitdagingen geconfronteerd.

De meesten van jullie weten waarschijnlijk al wel dat onze emoties, bijvoorbeeld boosheid, wrok of angst, geen goede raadgevers zijn. Wanneer je je ervan bewust wordt dat zulke emoties in je opkomen, ga dan terug naar je ademhaling, ga naar je centrum en merk op hoe je in- en uitademt.

Maak dan heel veel ruimte in je hart, stel je voor hoe je steeds groter wordt, lichaam – kamer – huis – stad – land – aarde. Alles wat je net nog irriteerde of ongeduldig maakte, alles waar je bang voor was of wat je niet wilt verliezen, is piepklein. Blijf enkele ogenblikken bij dat gevoel.

Dan kun je jezelf vragen stellen. In mijn ervaring zijn de volgende vragen altijd nuttig, of dat nu in een politieke bijeenkomst is, in een vergadering van je werk, bij het lezen van het nieuws of tijdens een familieruzie, als je aan de praat raakt met iemand op straat, of in een meditatiecentrum.

– Ben je in contact met je centrum?

– Ben je bereid en in staat om te luisteren?

– Ben je gecentreerd en gefocust?

– Sta je open voor het feit dat iets wat je denkt te weten, toch anders kan zijn?

– Sta je jezelf toe om iets niet te weten?

– Als je iets niet meer wilt of kunt horen, heb je dan de moed om dat te zeggen?

Op het Edele Achtvoudige Pad komen al deze vragen en meer op je af. Je kunt ze altijd toepassen op je huidige situatie.

Een van de uitdagingen in mijn training op de Noorder Poort was het uitleggen aan deelnemers van de regels, en dan vooral die voor de drie kwartier dagelijks werk die in al onze programma’s zijn opgenomen. Vaak is dat schoonmaakwerk. Er waren mensen die gewend waren om een huis schoon te maken en die niet wilden horen hoe dat in het centrum moest. Anderen hadden nog nooit een toilet schoongemaakt en wilden niet horen hoe je dat doet. En er kwamen twijfels in me op, kleine twijfels van de soort: het kan toch niet kloppen dat ik hier jaar in jaar uit schoonmaaktaken sta uit te leggen – ik kan toch beter ander werk gaan doen waarin ik me veel nuttiger kan maken. Ik stond toen even stil en opeens besefte ik: het gaat helemaal niet om mij, het is belangrijk mensen te laten zien hoe ze de dingen moeten doen die gedaan moeten worden. Mijn twijfels werden weggeblazen, ik deed mijn werk met plezier, het kleine ik stoorde me niet meer.

We vinden veel van dit soort verhalen in de mondo’s (dialogen met leerlingen) van de oude zenmeesters. Bijvoorbeeld in geval 7 van de Mumonkan1:

Een monnik sprak tot Meester Joshu: “Ik ben net in dit klooster aangekomen. Geeft u mij alstublieft onderricht!” Joshu vroeg: “Heb je je rijstpap gegeten?” De monnik antwoordde: “Jazeker.” Joshu zei: “Ga dan nu je schaaltjes afwassen.” De monnik had een inzicht.

Wat gebeurde daar?

Zenmeester Koun Yamada zei in zijn commentaar bij deze koan2: “De werkelijkheid is heel eenvoudig. Die is precies wat je ziet, precies wat je hoort. Er is geen verder geheim, er is niets verborgen, er is geen andere waarheid. Maar het is zo eenvoudig dat de meeste mensen de ware werkelijkheid niet op waarde schatten en geneigd zijn te denken dat er iets diepers moet zijn, iets heel bijzonders.“

Wat betekent dat in deze tijd voor jou? In je leven buiten de kloostermuren? Wat is het dat jij moet doen? Nu. Je kinderen ophalen uit school? Facturen schrijven? Naar een vergadering gaan? De zendo schoonmaken? Koken voor twintig sesshin-deelnemers? En hoe doe je dat?

Alles kun je gehaast, gestrest, geïrriteerd doen – of rustig, dankbaar voor het feit dat je met die prachtige, levendige kinderen leeft en ze ziet opgroeien. Je kunt naar een vergadering gaan alsof het je eerste is, zoals je naar dokusan3 gaat zonder te weten hoe je er straks vandaan komt. Je kunt koken voor twintig mensen en blij zijn dat je vandaag met een smakelijke maaltijd kunt bijdragen aan het groeien van vrede en inzicht.

Dat is de weg van de bodhisattva: volledig aanwezig zijn in het moment, open in alle richtingen, verankerd in je midden, doen door niet-doen.

Jiun Roshi zegt daarover: “Zen betekent met je hele wezen een passend antwoord geven op wat nu gevraagd wordt.“

Misschien is de eerste stap, zien wat er nodig is en dat dan doen. Dat kan als vader of als leraar, als advocaat of politicus, als milieuactivist of bakker, en het kan op elke leeftijd. Het heeft niets te maken met de rol die je op dat moment speelt in de relatieve wereld. Het heeft alles te maken met de “ware mens” die je bent. Zonder titel, rang of naam, die vrij in- en uitgaat door de poorten van de zintuigen4.

Om het nog eens duidelijk te zeggen: het is niet de bedoeling dat je wegkijkt van wat er in de wereld gebeurt, maar het is belangrijk om helder te zien. Vooral nu, nu nieuws, commentaren, opruiende slogans en leugens alomtegenwoordig zijn. Alles komt tot je via filters, keuzes van wat wel en wat niet, aangevuld met meningen, vooroordelen of slechte bedoelingen.

Gun jezelf een pauze na elk bericht, keer bewust terug naar je centrum en adem een paar keer in en uit.

Je bent nodig, binnen het bereik van je vermogens en mogelijkheden. Je bent op het juiste moment op de juiste plaats en jij bent het die telt. Hier en nu.

Jigen roshi

Nergens heen gaan,
iedere stap is nieuw, verrassend, een geschenk.
Nooit aankomen,
want je weet niet waar de reis naartoe gaat.

Alles is nu,
als je ernaar grijpt, sta je met lege handen.
Grijp je er niet naar,

dan sta je ook met lege handen.
Dus, wat ga je doen?

Nergens heen gaan,
iedere stap is nieuw, verassend, een geschenk.
Nooit aankomen,
want je weet niet waar de reis naartoe gaat.

Alles is nu…

(Jigen roshi, 2014)