Stop de persen en ren naar de erkende boekhandel, want er is een nieuwe Arjan Mulder uit! De titel: ‘Waarom bomen niet bang zijn en koeien zo lekker zen’. Het Boeddhistisch Dagblad meldt op 17 oktober 2023: “Een belangrijk doel van de boeken van Arjan Mulder is steeds weer het bij westerlingen onder de aandacht brengen van oosterse inzichten, door ze te verweven met alledaagse (reis)verhalen en metaforen. Mulder verwoordt het als volgt: ‘Om de nadelen van ons denken en ons bewustzijn duidelijk te maken, gebruik ik bij de uitleg over mijn boeken soms als metafoor: ‘was ik maar een boom’ of ‘lag ik maar als een koe gedachteloos te herkauwen in de wei’.”
De beeldspraak van de herkauwende koe komt ook voor bij Friedrich Nietzsche (over het tijdloze geluk van een kudde grazende schapen). Je kunt dit vinden in de openingsregels van zijn essay ‘Over nut en nadeel van de geschiedschrijving voor het leven’ (het in 1874 verschenen tweede deel van zijn bundel ‘Unzeitgemässe Betrachtungen’, een titel die moeilijk vertaalbaar is, maar die zoiets betekent als ‘Beschouwingen die tegen de tijdgeest ingaan’). Er bestaat een Nederlandse vertaling van het essay uit 2006 door historicus-filisoof Frank Ankersmit, emeritus hoogleraar in Groningen.
Een andere emeritus hoogleraar, Martin van Buuren (Frans, Universiteit Utrecht), publiceerde in 2016 het boek ‘Spinoza. Vijf wegen naar de vrijheid’. Zonder het woord boeddhisme zelfs maar te noemen, schrijft Van Buuren over parallelle bevrijdingswegen en -ervaringen. Taigu heeft het boek besproken in deze krant op 30 juni 2016. In de negentiende eeuw, toen Indische teksten mondjesmaat hun weg begonnen te vinden naar een deel van de Europese intelligentsia, werd boeddhisme overigens in eerste instantie denigrerend aangeduid met de term spinozisme.
Zou het vinden van rust in een wereld van chaos, een doel dat Mulder zegt te beogen met zijn bomen- en koeienboekje, niet nog eenvoudiger worden wanneer we ophouden oosterse wijsheid te duiden als we deze eveneens in het Westen kunnen vinden? Voor de zogenaamde Boeddha, een literaire verschijning uit India en Oost-Azië, geldt hetzelfde als voor Jezus wanneer deze verschijnt aan Dostojevski’s grootinquisiteur: denk niet dat westerse boeddhisten de ‘Verhevene’ zouden herkennen of erkennen, mochten zij hem in de tegenwoordige tijd ontmoeten, omdat ze een plank voor hun kop hebben door de beelden en verwachtingen die ze ontlenen aan hun wensdenken over de historische overlevering. Stephen Batchelor schreef een boek over een ‘Buddhism without Beliefs’; Taigu begint soms te verlangen naar een boeddhisme zonder boeddhisme (en zonder boeddhisten). Als er iets ‘lekker zen’ is, dan is dit het wel.
Want laten we het onder ogen zien, boeddhisten zijn mensen en bevinden zich dus in dezelfde echokamers waarin een groot deel van de rest van de wereld lijkt te leven. Er wordt in onze wereld niet of nauwelijks meer geluisterd naar feiten en andere visies op de werkelijkheid dan die van mensen zelf. Veel mensen verkeren ook in de greep van de waan van de dag, in de gedaante van de genadeloze vierentwintig uurs nieuwscyclus. Gisteren Oekraïne, vandaag Israël. Wee je gebeente wanneer je iets kritisch zegt over Israël, want er staat een heel spreekkoor op dat je uitmaakt voor antisemiet. Wee ook je gebeente wanneer je iets kritisch zegt over de arme Palestijnen, die altijd maar het kind van de rekening zijn; je wordt er algauw van beschuldigd dat je etnische zuivering of zelfs genocide gepleegd door Israël goedpraat. En wee je gebeente wanneer je helemaal niets zegt.
Alle complexiteit van de werkelijkheid wordt teruggebracht tot binaire of-of tegenstellingen en kritisch denken en historisch inzicht delven het onderspit terwijl de smartphones de laatste propagandaboodschappen van alle betrokken partijen en de reacties daarop van je vrienden blijven uitbraken. In plaats van nuances vliegen grote woorden heen en weer, die uiteindelijk het doorhakken van de gordiaanse knoop aan onderliggende problemen alleen maar moeilijker kunnen maken.
In een Amerikaanse krant kwam Taigu in het kader van Israëls actualiteit de Duitse filosoof Jürgen Habermas (1929) tegen, een hartstochtelijk pleitbezorger van kritisch rationalisme en communicatieve symmetrie (waarachtigheid in plaats van waarheid) als oplossingsrichtingen voor moeilijke dilemma’s in democratische samenlevingen. Arjan Mulder mag de nadruk dan leggen op de nadelen van ons denken en bewustzijn, maar zou het zo kunnen zijn dat denken en bewustzijn ook voordelen kunnen hebben bij het vinden van rust in de wereld van chaos die nu heerst in het Midden Oosten? Persoonlijk schat Taigu de wijsheid van Habermas hoger in dan die van Mulder.
Binaire tegenstellingen dienen geen enkel doel in de ontstane situatie, schreef een columnist dezer dagen in een Britse krant. Je kunt én kritisch zijn op de ene, én op de andere partij, én op alle andere betrokkenen. Je kunt analyseren zonder in te gaan op het emotionele commitment dat een gesprekspartner mogelijk van je vraagt. Je kunt de narratieve structuur van een zichzelf in stand houdend discours ontrafelen, wanneer partijen elkaar dehumaniseren of anderszins stereotyperen. Je kunt kritische vragen stellen, zoals: Is een majeure terroristische slachtpartij een existentiële bedreiging voor een land en een reden om het woord ‘oorlog’ te gebruiken? Is een beeld van een huilend kind bij een gesloten hek aan de grens met Egypte of een verklaring van een volksgezondheidsautoriteit in belegerd gebied betrouwbaar wanneer een terreurbewind zonder democratische legitimiteit er aan alle touwtjes trekt?
Daarnaast kun je ook lessen uit het verleden proberen te trekken: Na 9/11 voltrok zich in de Verenigde Staten een overreactie van historische proporties, die uitmondde in onder valse voorwendselen aangegane militaire conflicten en extrajudiciële ontvoerings- en martelpraktijken, gesanctioneerd door de regering en uitgevoerd door een slecht op zijn nieuwe taken voorbereide inlichtingendienst. Met – ondanks hun heftige ontkenningen – medeweten en medewerking van Europese landen. Het is allemaal gedocumenteerd. Willen we dat dit weer gebeurt omdat we ons comfortabeler voelen in de emotionele schijnveiligheid van onze echokamers?
Je kunt zo ongeveer alle onderdelen van het Achtvoudig Pad toepassen op de huidige toestand in het Midden Oosten zonder partij te kiezen in het conflict. Wat zei Thich Nhat Hanh met gevaar voor eigen leven ook alweer tegen een zwaar bewapende Amerikaanse soldaat in een even verscheurde situatie tijdens de oorlog in Vietnam? “Ik ben niet voor Noord-Vietnam en niet voor Zuid-Vietnam, maar voor Midden-Vietnam.” Als boeddhisten van hun ahistorisch massale, obsessieve meditatiegewoontes loskomen, laten ze dan ook de voordelen van het denken eens omarmen, in weerwil van de goedbedoelde adviezen van Arjan Mulder. Of valt dit onder het nietsdoen?
